پایگاه خبری- تحلیلی قلم، شکیبا کولیوند: با توجه به وجود خشک‌سالی و بروز سیلاب‌ها و رواناب‌ها در کشور، ضرورت آبخیزداری و آبخوانداری به‌عنوان بهترین و علمی‌ترین روش مدیریت پایدار منابع آب، بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
در فروردین‌ماه سال گذشته، استان‌های غربی از لرستان، همدان و کردستان گرفته تا کرمانشاه و ایلام همه‌وهمه به‌نوعی با مبحث سیل و خسارت‌ها به منازل، واحدهای دامداری، زمین‌های کشاورزی و باغات روبه‌رو بودند. این روند اگرچه در سال جاری نیز وجود داشت، اما با شدتی کم‌تر هنوز هم جای پای طرح‌های آبخیزداری در استان‌های غربی به‌خوبی دیده نمی‌شود.
مبحث فروچاله‌های دشت‌های همدان و رانش‌های صورت گرفته در استان‌های غربی، موضوعی نیست که بتوان به‌راحتی آنها را فراموش کرد و گمان کرد که این مشکلات به‌راحتی حل می‌شوند. به‌راستی در این مسیر چه‌ها کرده‌ایم؟ نمی‌خواهیم اقدامات صورت گرفته را خدشه‌دار کنیم و موضوعاتی چون بسته‌شدن چاه‌های غیرمجاز و غیره را بی‌تأثیر بدانیم، اما جای مباحث آبخیزداری و آبخوانداری در این بین کجا است؟ ما هرساله در زمان بارش‌های باران شاهد شسته‌شدن زمین‌ها و جریان پیدا کردن آب‌ها در سطح اراضی می‌شویم، همان موضوعی که در نهایت یک سیل تخریب‌گر را ایجاد می‌کند، اما به‌راستی جایگاه طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری در این مسیر کجا است؟
خوشبختانه موضوع آبخیزداری و حفاظت از خاک در سند راهبردی وعملیاتی سه‌ساله استان همدان برای شهرستان‌های مختلف استان مدنظر قرار گرفته است و منتظریم در پایان این سه‌سال؛ یعنی سال ۱۴۰۱، شاهد پیشروی مناسب این طرح‌ها باشیم. نه‌تنها در همدان، بلکه در تمامی استان‌های غربی کشور، اما آنچه که در فصول بارش و به‌ویژه در پاییز و البته بهار شاهدیم، نشان می‌دهد که نتوانسته‌ایم آن‌طور که باید و شاید در این زمینه گام‌های مؤثری برداریم.
با این تفاسیر و دراین راستا برآن شدیم تا گفت‌وگویی با داود نیک‌کامی؛ رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی ترتیب دهیم که در ادامه متن آن را می‌خوانید:
اطلس حوزه‌های آبخیز کشور در قفسه خاک می‌خورد
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در گفت‌وگو با خبرنگار ما با بیان اینکه اطلس حوزه‌های آبخیز کشور در قفسه خاک می‌خورد، مطرح کرد: در سال ۱۳۸۶، نخستین ورژن اطلس‌های سه‌گانه را به سفارش سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور تهیه کردیم، این اطلس شامل سه اطلس؛ فرسایش خاک کشور، ظرفیت‌های آبی حوزه‌های آبخیز کشور و اطلس سیل بود.
داود نیک‌کامی ادامه داد: این اطلاعات و نقشه‌های در آن سال می‌توانست کمک بسیار زیادی به دستگاه‌های مختلف داشته باشد که برنامه‌ریزی‌هایی که در حوزه‌های آبخیز کشور دارند، به‌درستی عمل کنند و بادقت اعتباراتشان را (که اغلب هم محدود است) در جاهایی که اولویت دارد، هزینه کنند.
وی با اشاره به وقوع سیل در فروردین‌ماه سال گذشته مطرح کرد: تمامی مناطقی که زیر آن آب قرار گرفتند، در نقشه‌های اطلس سیل سال ۱۳۸۶ به‌دقت نشان می‌داده که چه بافری از رودخانه‌ها یا مسیل‌ها زیر سیل قرار می‌گیرند.
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی با تأکید بر اینکه آن اطلس می‌توانست به استانداران، فرمانداران و مسئولان مناطق مختلف کمک بسیاری کند، گفت: با استفاده از این اطلس می‌شد که توسعه شهرها و روستاها یا توسعه اراضی کشاورزی را مناسب به انجام رساند که خطرات آن کم باشد.
داود نیک‌کامی با اشاره به این که در سال ۱۳۹۴، ورژن جدید این اطلس‌ها با سفارش معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری آماده شد، خاطرنشان کرد: در سال ۸۶ اطلاعات در حوزه‌های رده چهار به انجام رسیده بود و حال در سال ۱۳۹۴ کار با دقت بالاتر و در حوزه‌های رده هفت به انجام رسید.
وی با تأکید بر اینکه اطلاعات و شناخت می‌تواند برای افرادی که برنامه‌ریزی و تصمیمگیری می‌کنند مفید باشد، افزود: از این اطلس به سازمان مدیریت بحران کشور نیز ارائه شد، اما اینکه عملاً این‌ها مورداستفاده قرار گیرد را متأسفانه شاهد نبودیم.
ضریب رواناب و هرزاب‌ها بالا رفته است
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در پاسخ به اینکه وجود آبخوان‌ها چه کمکی می‌تواند به حال و چه کمکی به آینده کند؟ اضافه کرد: کشور ایران؛ یک کشور کم‌آب، خشک و نیمه‌خشک بوده و متأسفانه مدیریت اراضی در عرصه نیز به‌صورت علمی انجام نمی‌شود، در نتیجه ضریب رواناب و هرزاب‌ها بالا رفته است.
نیک‌کامی در این زمینه تشریح کرد: ازسویی با تغییر کاربری‌ها نیز شاهد این هستیم که آب‌های باران به‌صورت رواناب و هرزاب‌ها درآمده است و بر روی زمین‌ها جاری می‌شود و حتی به سیل تبدیل می‌شود.
وی با بیان اینکه اگر های سیل را از دهه ۴۰ تاکنون ببینید، تعداد و حجم سیل‌ها افزایش یافته، خاطرنشان کرد: این در حالی است که میزان بارش‌ها نیز روندی کاهشی دارد.
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی با اشاره به اینکه میزان بارش‌های باران در هرسال، روندی کاهشی دارد و ازسویی تخریب و تعرق در هرسال پنج‌میلی‌متر بالاتر می‌رود، افزود: با این حال شاهد افزایش تعداد و حجم سیلاب‌ها در کشور هستیم، به‌نوعی که در دهه ۴۰ تعداد سیل‌ها در کشور زیر ۲۰۰ مورد و در حال حاضر و در دهه ۹۰، تاکنون شاهد وقوع دو هزار سیل بوده‌ایم و این روند، همچنان افزایشی است.
نیک‌کامی با این پرسش که چرا زمانی که منحنی‌های بارش کاهشی و منحنی‌های تبخیر افزایشی است، همچنان افزایش سیلاب‌ها در کشور را شاهد هستیم؟ گفت: علت این امر، افزایش ضریب رواناب‌ها است؛ یعنی آب‌های باران به‌جای اینکه در زمین نفوذ کند، در سطح زمین جریان پیدا می‌کند و در چنین شرایطی که آب شیرین از عرصه خارج می‌شود. عاقلانه است که در این کشور خشک، از آب باران بهره ببریم.
وی در این زمینه از مشخص شدن عرصه‌های پخش سیلاب در ۱۴ میلیون هکتار نام برد و افزود: این عرصه می‌تواند در اولویت برنامه‌ریزی‌ها در سطح کشوری قرار گیرد.
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی ادامه داد: هم‌اکنون شاهد ۱۱ میلیارد مترمکعب بیلان منفی در سفره‌های آب زیرزمینی داریم و این روند، نیازمند برنامه‌ریزی است. در این مسیر یکی از راهکارها، مبحث آبخیزداری و آبخوانداری است.
به موضوع آبخوانداری اهمیتی داده نمی‌شود/ وضعیت بحرانی ۳۳۰ دشت کشور
نیک‌کامی با بیان اینکه به مبحث آبخوانداری همچون گذشته اهمیتی داده نمی‌شود، مطرح کرد: همچنان شاهدیم که آب‌های باران از سطح زمین جریان پیدا می‌کند و خسارت‌هایی را در استان‌های مختلف کشور به‌وجود می‌آورد، اما برای این موارد برنامه‌ریزی‌های مناسبی نداریم.
وی در پاسخ به اینکه وضعیت در غرب کشور برای اجرای این طرح‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ عنوان کرد: موضوع فروچاله‌ها و فرونشست‌ها را در تمامی کشور شاهدیم و این موضوع، تنها به استان‌های غربی کشور و همدان برنمی‌گردد. هم‌اکنون از ۶۰۰ دشت در کشور بالغ بر ۳۳۰ دشت بحرانی هستند و این بدان معنا است که مبحث فروچاله‌ها را شاهدیم و زیربنای تأسیسات کشور به‌مخاطره افتاده است و آبخوان‌های موجود در حوزه‌های آبخیز کشور در حال از بین رفتن هستند و آن ظرفیت‌های موردنظر همگی در حال از دست رفتن هستند.
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی با اشاره به اینکه بالاترین فرونشست زمین را هم‌اکنون در ورامین شاهدیم و این وضعیت در کل کشور در حال رخ‌دادن است، از مسئولان کشور خواست تا این موضوع را جدی بگیرند.
** ادغام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع مساوی متلاشی شدن مجموعه
نیک‌کامی با بیان اینکه متأسفانه اهمیت ویژه‌ای به این موضوع‌ها داده نمی‌شود، خاطرنشان کرد: در سال جاری موضوع ادغام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، به مصوبه عالی شورای اداری کشور رسید و دلیل این موضوع، وضعیتی بود که این مجموعه حتی متلاشی شود.
وی در ادامه گفت‌وگو با بیان اینکه این روند به این سبب است که اهمیتی که بایستی به مبحث آبخیزداری می‌دادند، داده نشده است، گفت: ازسویی می‌بینیم که از صندوق توسعه ملی سه‌سال است که مقام معظم رهبری اعتباراتی را آبخیزداری تخصیص داده است.
هم‌اکنون شاهد مشکل آب در استان‌های مرزی هستیم
وی با اشاره به اینکه مدیریت‌های ضد و نقیضی را در این مسیر شاهد هستیم، ابراز کرد: همه موارد مذکور از مبحث خشک‌سالی، تغییر اقلیم و غیره در کل کشور وجود دارد، اما در استان‌های مرزی، مشکل آب را نیز شاهد هستیم و ازسویی موضوع فرسایش خاک را می‌بینیم، به‌نوعی که متوسط فرسایش خاک در کشور برابر ۱۶.۴ تن در هکتار در سال است.
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی با بیان اینکه این روند از متوسط آسیا و کشورهای آمریکایی و اروپایی نیز بالاتر است، تصریح کرد: در یکی از نقاط استان زنجان، موضوع آبخوانداری را پیش برده‌ایم و در این روند، مبحث شخم در جهت شیب و عمود بر جهت شیب در زمین‌های دیم موردبررسی قرار گرفت، چراکه طبق نظرات فائو، کشت دیم در اراضی با شیب ۱۲ درصد مجاز است، اما در آن منطقه از زنجان مشاهده شد که با کلاس شیب هشت‌درصد این روند به انجام می‌رسد.
نیک‌کامی با اشاره به اینکه با این روند، ۲.۲ تن در هکتار فرسایش خاک را در پی بارندگی‌ها داشته‌ایم، ادامه داد: در همین شیب و شرایط ۸۶ مترمکعب در هکتار هم آب جریان پیدا می‌کرد و رواناب‌ها را شاهد بودیم و با این روند رطوبت خاک هم کاهش پیدا می‌کند.
وی با بیان اینکه مردمی که در حال زراعت و کشاورزی هستند، بایستی به موضوع شیب مجاز در زمین‌ها توجه داشته باشند، گفت: با این روند حتی تولید هم ۲۰ درصد افزایش پیدا می‌کند، درصورتی که در مبحث کشت‌های دیم، به آن توجه شود.
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی با تأکید بر اینکه بایستی موضوع مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز موردتوجه قرار گیرد، مطرح کرد: باید این موضوع در قالب برنامه جامع متمرکز شود تا به توسعه باغ‌ها، شهر و روستا به‌‌نحو مناسب برسیم و اگر این مسیر در قالب برنامه‌ها نباشد، به‌راستی که زیان‌بار خواهد بود.
روش‌های سنتی همچنان در پیش گرفته می‌شود
نیک‌کامی علت بی‌توجهی به این موضوع‌ها را ازسوی دستگاه‌های اجرایی کشور چنین عنوان کرد: روش کار در دستگاه‌های اجرایی عادی شده و حال برای آنها در پیش گرفتن یک رویه جدید سخت است و مدیران هم از این ریسک‌ها نمی‌کنند.
وی با بیان اینکه تجربه‌های خوب در زمینه آبخیزداری را در کرخه، حبله‌رود و دیگر نقاط کشور داریم، گفت: در کرخه حتی با دستگاه‌های بین‌المللی وارد کار شده و به نتایج مناسبی رسیده‌ایم، اما متأسفانه علی‌رغم اینکه زیاد در این زمینه گفته می‌شود، کاری صورت نمی‌گیرد!
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی با بیان اینکه در این زمینه با کمیسیون کشاورزی مجلس هم صحبت‌هایی داشته‌ایم، گفت: این کمیسیون، مباحث‌آبخیزداری را جدی می‌گیرد. بدین ترتیب در زمینه قانون آبخیزداری کشور گفت‌وگو‌هایی شده است و امیدواریم که در این زمینه اتفاقات خوشایندی را شاهد باشیم، به‌نوعی که هم به‌لحاظ قانونی و هم به‌لحاظ مدیریت جامع، جایگاهش را پیدا کند.
نیک‌کامی در بخش پایانی سخنان خود با تصریح بر اینکه مبحث مدیریت جامع در سال ۱۳۹۴ در طرحی کلان به وزرات علوم سپرده شد تا دانشگاه آن را پیش ببرد، گفت: اما متأسفانه این طرح، به‌سبب عدم تأمین اعتبارات در فاز صفر باقی ماند و به فاز یک نرسید، در حالیکه این طرح و روش‌های علمی در همه‌جای دنیا، در حال اجرا شدن است.
اما حال که همه‌ساله شاهد وقوع سیل‌های ویرانگر و خسارت به اراضی، منازل مسکونی، واحدهای دامداری و باغات هستیم؛ آیا فکری برای فرسایش خاک‌ها، عدم جذب آنها و نجات سفره‌های زیرزمینی کرده‌ایم؟
چه‌قدر توانسته‌ایم از آب‌های شیرین باران، بهره مناسبی ببریم و چه‌قدر با هرزاب‌ها مواجه بوده‌ایم؟ مباحث آبخیزداری و آبخوانداری نه‌تنها به نسل‌های فعلی، بلکه برنامه‌ای مناسب برای نسل‌های آینده است که می‌تواند آنها را از ورود به مسیر فروچاله، فرونشست، رانش‌های زمین و فرسایش خاک‌ها نجات دهد، چراکه آبخیزداری درواقع ارمغان تولید امن آب، کاهش فرسایش خاک حاصلخیز، کاهش سیلاب و حافظ منابع آب‌وخاک برای نسل‌های آینده است.
بدین‌سان امید است که قدر داشته‌های طبیعی خود را بدانیم و با برنامه‌ریزی‌های علمی که البته در اطلس‌های مربوطه پایه‌گذاری شده است، قدم برداشته و بدانیم که آبخیزداری و آبخوانداری با ارائه راهکارهای پیشگیرانه کنترل و بهره‌برداری از رواناب‌ها و سیلاب‌ها در بخش‌های مختلف حوزه‌های آبخیز، می‌تواند با جلوگیری و کاهش خسارات سیل، تهدید این نعمت الهی را به فرصت تبدیل کرده و کشور را در دوره‌های خشک‌سالی با کم‌ترین تنش ناشی از کمی نزولات جوی روبه‌رو کند.
ازسویی نیاز است تا در موضوعات ترویج کشاورزی نیز به این مهم توجه شود تا با دستان خود و با شیب‌ها و کشت‌های نامناسب در اراضی کشاورزی، به مبحث سیلاب‌ها دامن نزنیم.
در پایان امید است که این مسائل زیر سایه نامناسب بودن تسهیلات نرفته و در اولویت‌های برنامه‌ریزی قرار گیرد تا نه‌تنها دستاوردهای مناسب این طرح‌ها را شاهد باشیم، بلکه حجم عظیمی از منابع آبی را کنترل و به ذخایر زیرزمینی هدایت کنیم و فکری برای مدیریت پایدار منابع آب و البته خاک ارزشمندمان داشته باشیم.
