مسئله پایان‌نامه‌نویسی از ابتدای دهه ۹۰ به عنوان یک پدیده نابهنجار مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات مختلفی در خصوص دلایل پایان‌نامه‌نویسی و انگیزه‌های دانشجویان برای برون‌سپاری و سفارش مقالات و پایان‌نامه‌ها انجام شده است.
فراتر از انگیزه‌ها و دلایل دانشجویان، سیاست‌گذاری‌ها در به وجود آمدن پدیده پایان‌نامه‌نویسی، اهمیت بیشتری دارند. به همین خاطر عباس کاظمی و زهرا اصغری؛ پژوهشگران پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی تاثیر سیاست‌گذاری‌های چند دهه اخیر را بر این پدیده مورد بررسی قرار دادند.
برای انجام این مطالعه مجموعه رویدادها، سیاست‌ها، گفتارها و کردارهای فردی و نهادی، نهادهای اجتماعی و موسسات که باعث ظهور پدیده پایان‌نامه‌نویسی در کشور شده است مورد بررسی قرار گرفت.
برای این کار از منابعی مانند آمار مرکز پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، مصوبات و آیین‌نامه‌های مربوط به جذب دانشجو و استاد، آیین‌نامه‌ها ارتقا، مصوبات کمیسیون مجلات علمی کشور، فهرست مقالات علمی و پژوهشی دو مجله و نام نویسندگان؛ استفاده شد.
بر اساس بررسی‌ها و یافته‌های این پژوهش، عواملی که باعث ظهور پدیده پایان‌نامه‌نویسی شده، به شرح زیر است:
افزایش تعداد دانشگاه‌ها
روند گسترش دانشگاه‌ها، قبل از انقلاب شروع شد و در دهه ۶۰ با تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه پیام‌نور و سپس با دانشگاه‌های علمی کاربردی و غیر انتفاعی ادامه پیدا کرد. علاوه بر افزایش تعداد دانشگاه‌ها، اساس‌نامه‌هایی نیز در خصوص تاسیس پردیس‌های بین‌المللی (پردیس‌های خودگردان) تدوین شد که هدف آن افزایش ظرفیت جذب دانشجویان است.
پژوهشگران این مطالعه در خصوص تاثیر گسترش دانشگاه‌ها می‌گویند: هر چند در تمام آیین‌نامه‌ها و اساس‌نامه‌های تاسیس دانشگاه‌ها و موسسات بر کیفیت آموزش عالی، ایجاد ظرفیت برای تحصیل افراد، رشد فعالیت‌های پژوهشی و بالابردن سطح علمی کشور تاکید شده، اما گسترش و افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها و موسسات، در کنار عوامل دیگر، زمینه را برای تاسیس موسسات دیگر (موسسات پایان‌نامه‌نویسی) فراهم کرده است.
آیین‌نامه‌های نظام ارتقای اساتید
توسعه کمی دانشگاه‌ها و گسترش دانشجویان به ویژه در مقطع تحصیلات تکمیلی، باعث تغییر نظام ارتقای استادان شده است. پایان‌نامه در پایه‌های سالانه و ارتقای اساتید تاثیر دارند. همچنین مقالات مستخرج از پایان‌نامه نیز به ارتقای آنها کمک زیادی می‌کند. به بیان دیگر گسترش دانشجویان و در نتیجه گسترش پایان‌نامه و مقالات راهی برای انباشت رزومه و ارتقای اساتید در نظر گرفته شده است.
رشد و کمیت دانشجویان و اقتصاد تولید کالای علمی
در پی گسترش دانشگاه‌های غیرانتفاعی، علمی-کاربردی و موسسات، زمینه برای حضور گسترده دانشجویان در دانشگاه‌های غیردولتی نیز فراهم شد. تعداد زیاد دانشجو یعنی بیشتر شدن تعداد پایان‌نامه و در دست‌داشتن تعداد بیشتری از پایان‌نامه‌ها توسط هر استاد و در نهایت افزایش صوری تعداد مقالات استادان که از پایان‌نامه‌های دانشجویی استخراج شده‌اند.
آمار دانشجویان تحصیلات تکمیلی در سال ۱۳۹۷-۱۳۹۶ نشان می‌دهد کل تحصیل‌کنندگان در سه مقطع ارشد، دکتری تخصصی و دکتری حرفه‌ای؛ ۸۸۵ هزار و ۳۱۲ نفر است و ۵۳ درصد از آنها در دانشگاه‌های غیر دولتی تحصیل می‌کردند.
بنابر بررسی‌های انجام شده و با محاسبه مجموع میانگین هزینه پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله دکتری و تعداد دانشجو مشخص شد که در سال تحصیلی ۱۳۹۷-۱۳۹۶ عایدی دانشگاه‌ها و موسسات غیر دولتی از ورودی یک سال تحصیلی ۲۹ تریلیون و ۷۸۳ میلیارد و ۷۶۳ میلیون است. البته باید توجه داشت که این هزینه بدون در نظر گرفتن هزینه‌ای است که دانشجو باید برای تمدید ترم واریز کند.
مناسک دفاع
بعد از اتمام نگارش پایان‌نامه و در مرحله دفاع، نویسنده پایان‌نامه وارد چرخه دیگری از سیاست‌گذاری‌ها می‌شود که شرایط را برای ظهور موسسات پایان‌نامه‌نویسی فراهم می‌کند.
برخی دانشگاه‌ها دانشجویان کارشناسی ارشد را برای دفاع از پایان‌نامه و گرفتن نمره کامل ملزم به استخراج مقاله از پایان‌نامه و چاپ آن در مجلات معتبر می‌کنند.
همچنین شرط تعیین استاد راهنما برای دوره دکتری پژوهش‌محور، این است که استاد راهنما باید به جای دو سال سابقه تدریس، مجری دو کار پژوهشی بوده باشد و دانشجویان پژوهش‌محور باید دو مقاله در نشریات معتبر منتشر کنند. در حالی که برای دانشجویان آموزشی-پژوهشی چاپ یک مقاله هم کافی است.
در کنار این آیین‌نامه‌ها، آیین‌نامه‌های اعزام و بورس دانشجویی و آیین‌نامه‌های استخدامی دانشجویان نیز اهمیت دارد. چرا که برای بورس و استخدام نیز برای مقاله، تالیف و ترجمه امتیازاتی در نظر گرفته شده است.
مجله‌های علمی-پژوهشی به‌مثابه کارخانه تولید
مجلات علمی پژوهشی حلقه میان پایان‌نامه‌ها، طرح‌های پژوهشی و نظام ارتقای دانشجویی و استادی شده‌اند. طبق آیین‌نامه‌ای که برای تعیین اعتبار نشریات منتشر شده؛ تداوم انتشار نشریات شرایطی دارد که با چاپ مقاله مرتبط است. این نشریات باید به طور مرتب چاپ شوند و در صورت انقطاع زمانی امتیازشان را از دست می‌دهند و همین امر ممکن است باعث دقت پایین در چاپ و سهل‌گیری در داوری مقالات شود.
طبق آیین‌نامه؛ سردبیر مجله نیز باید در زمینه چاپ مقاله فعال باشد. همچنین برخی مجلات چاپ مقالات دانشجویان را به همراه درج نام یک استاد در مقاله منوط می‌کنند. همین امر موجب فساد می‌شود. چرا که ممکن است نام استادانی در مقاله آورده شود که در تولید آن مقاله نقشی نداشته‌اند.
بررسی‌ها نشان داده که روند چاپ مقاله به سمت مقالات مستخرج از پایان‌نامه رفته و در مجموع میزان مقالات مستقل به نحو معناداری کاهش یافته است.
بررسی‌های پژوهشگران این مطالعه نشان داد که در چند دهه گذشته سیاست افزایش دانشجو در مقطع تحصیلات تکمیلی، تدوین آیین‌نامه‌های مختلف و از جمله نظام‌نامه ارتقای استادان، سیاست‌های مجوز دفاع، گسترش مجلات علمی و چاپ بیشتر مقالات مستخرج از پایان‌نامه؛ چرخه‌ای ایجاد کرده که در آن پدیده پایان‌نامه نویسی موضوعیت یافته است.
به گفته پژوهشگران این مطالعه: «اهمیت یافتن پایان‌نامه به عنوان کالای با ارزش که منافع توامان اقتصادی، ارتقا و منزلتی به همراه دارد، راه را برای ایجاد بازارهای جانبی در دانشگاه باز کرده است. در نتیجه پایان‌نامه به عنوان کالای قابل تبادل بین دانشگاه و نهادهای واسطه بازار تبدیل شده است. موسسات بی‌شماری از پایان‌نامه‌نویسی شکل گرفته است و دانشجویان و دانش‌آموختگان بی‌کار دانشگاهی را به خدمت خود در می‌آورند».
پژوهشگران در خصوص پدیده پایان‌نامه‌نویسی در ایران می‌گویند: «پایان‌نامه از دو بعد موقعیت کالا شدن یافته است: ۱. در قالب ارزش‌یابی کمّی برای نهادهای علمی که سیاست‌گذار آن وزارت علوم بوده است. ۲. تبدیل فعالیت علمی به کالاهای قابل خرید و فروش در بازار سیاه که در نتیجه آن مقاله، پایان‌نامه و کتاب در فروشگاه قابل عرضه شده و مانند کیف و کفش در سایزهای مختلف به فروش می‌رسد».
این محققان با توجه به یافته‌های این مطالعه، پیشنهاداتی را ارائه می‌کنند:
– حذف الزام چاپ یا نمره مقاله برای دفاع دانشجویان کارشناسی ارشد؛
– اختیاری‌کردن پایان‌نامه‌های دانشجویان کارشناسی ارشد در بسیاری از رشته‌ها به‌جز دانشگاه‌های سطح یک؛
– دادن اعتبار بیشتر به مقالاتی که در مجلات عمومی چاپ می‌شوند؛
– کم‌کردن بار استادان برای گرفتن پایان‌نامه؛
– شکست دیوارهای صلب دانشکده‌ای برای توزیع امتیازات به خارج از گروه و دانشگاه؛
– حذف الزام درج نام استاد در کارهای پایان‌نامه‌ای دانشجویان و اختیاری کردن آن؛
– کم‌کردن امتیاز پایان‌نامه برای ارتقای استادان؛
– حذف حق‌التدریس پایان‌نامه‌های مازاد برای استادان توسط دانشگاه؛
– حذف دانشجویان شهریه‌ای برای دانشگاه‌های سطح یک
– اختصاص بورس برای دانشجویان دوره دکتری دانشگاه‌های برتر به منظور تمرکز بیشتر بر درس و پایان‌نامه‌های آنان.
نتایج این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «نگاهی به پدیده پایان‌نامه‌نویسی در ایران: سیاست‌گذاری‌ها و زمینه‌های امکان» در فصل‌نامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی؛ منتشر شده است.
انتهای پیام
