آثار تاریخی بیستون از دوره جمع آوری غذا آغاز و به دوره پهلوی ختم می شود و بی شک می توان بیستون را گنجینه تاریخ بشری نامید. شواهد و مدارک باستان شناسی نشان می دهد این محوطه از دوران پارینه سنگی مسکون بوده و آثار باارزشی از ادوار مختلف تاریخی را در خود جا داده است.
در کنار آثار تاریخی بیستون می توان مناظر زیبای طبیعی همچون سراب، رودخانه و کوه خاطره انگیز این منطقه را هم تماشا کرد که زیبایی های آن صد چندان کرده است.
شهر تاریخی بیستون در ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه و در کنار بزرگراه کربلا واقع شده و در طول سال بخصوص ایام تابستان و نوروز یکی از مقاصد مهم مسافران و گردشگران خارجی و داخلی است.
مجموعه تاریخی بیستون در ۲۲ تیر ماه سال ۱۳۸۵ به شماره ثبت ۱۲۲۲ بدون حتی یک رای مخالف در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.
در عرصه محوطه تاریخی، فرهنگی و طبیعی بیستون ۲۸ اثر ثبت شده ملی وجود دارد و تاکنون در حریم آن نیز بیش از ۱۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده که از این تعداد ۸۸ اثر آن در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
حریم ثبت ملی بیستون از شمال غرب و جنوب غربی به کوه های «نجیوران»، «بیستون»، از جنوب به سه چک، کوه «لاره» و کوه «ایل دره»، از شرق و جنوب شرق به کوه «شیزر» محدود است که حدود ۵۰ هزار هکتار وسعت دارد.
عرصه ثبت ملی از شمال به تپه نادری، از شمال غرب به روستای سنقرآباد، از غرب به کوه بیستون، از جنوب به کشتارگاه صنعتی و از شرق در فاصله ۲۰۰ متری به رودخانه گاماسیاب و روستاهای «چمبطان بالا» و «چمبطان پایین» محدود است که حدود هزار و ۳۰۰ هکتار وسعت دارد.
محدوده عرصه جهانی و حریم بلافصل جهانی بیستون در عرصه ملی آن قرار دارد، محدوده ثبت جهانی حدود ۳۴۰ هکتار را در بر می گیرد و حریم منظری آن حدود ۳۴ هزار هکتار است.
آن گونه که از شواهد و مدارک باستان شناسی بر می‌آید انسان ها، اولین بار در دوره پارینه سنگی میانی در غارها و پناهگاه های صخره ای دشت بیستون ساکن شدند که غارهای شکارچیان، مَرتاریک، مَردودر، مَرآفتاب، مَرخِر و پناهگاه های صخره ای چرخِلان و زرده بیوچِک شواهدی بر این مدعا است.
وجود تپه ها و آثار فراوان موجود در دشت بیستون نشان می دهد که این منطقه در پیش از تاریخ از مهمترین مناطق سکونتی منطقه زاگرس و به طور کلی ایران بوده است.
قداست کوه بیستون، شرایط مطلوب آب و هوایی، نزدیکی این محل به بین النهرین و واقع شدن بر سر راه های مهم (جاده ماد به بابل در دوران هخامنشی و سلوکی- جاده ابریشم در روزگار اشکانی و ساسانی) سبب شد تا در دوران تاریخی شاهان و فرمانروایان بیشماری به این منطقه توجه کنند و از خود آثار و یادگارهای بی بدیلی در دل و دامنه کوه بیستون بر جای بگذارند.
برخی از این آثار به حق در ردیف با ارزش ترین مدارک تاریخی عصر خویش قرار داشته و بیانگر واقعه ای تاریخی هستند که از آن میان می توان به کتیبه و نقش برجسته داریوش (دوره هخامنشی)، مجسمه هرکول (دوره سلوکی) و نقش برجسته های اشکانی مهرداد دوم و گودرز دوم اشاره کرد.
بعضی دیگر از این آثار، نشان دهنده سطح بالای فناوری و دانش مهندسی سازندگان خویشند که پل خسرو (دوره ساسانی) و پل بیستون (دوره ساسانی) از آن جمله اند.
با مطالعه و بررسی آثار دیگر بیستون می توان پاره ای از ابهام های موجود در رابطه با هنر، معماری، شهرسازی و حتی مسایل اجتماعی و مذهبی دوران مختلف را روشن کرد که پرستشگاه مادی (دوره ماد)، دژ مادی (دوره ماد)، نقش برجسته بلاش (دوره اشکانی)، پرستشگاه پارتی (دوره اشکانی)، کاخ خسرو (دوره ساسانی)، فرهاد تراش (دوره ساسانی)، شهر پارتی (دوره اشکانی)، کاروانسرای ایلخانی (دوره ایلخانی)، کاروانسرای شاه عباسی (دوره صفوی) و وقف نامه شیخ علیخان زنگنه (دوره صفوی) از آن جمله است.
کتیبه داریوش هخامنشی
کتیبه داریوش بزرگترین، پراهمیت ترین و معتبرترین کتیبه ای است که تاکنون در جهان شناسایی شده است. این نقش برجسته دوره هخامنشی یکی از باارزشترین یادگارهای ادبی و تاریخی ایران است که در دامنه کوه بیستون حجاری شده است.
سنگ نگاره داریوش اول ۶ متر طول و ۲۰/۳ متر عرض دارد، در سمت چپ این سنگ نگاره تصویر داریوش به ارتفاع ۷۸/۱ متر حجاری شده است. این کتیبه در سال ۵۲۲ قبل از میلاد، به دستور داریوش شاه هخامنشی نقشی از وی، فروهر و ۲ تن از بزرگان پارسی، گئومات مغ و ۹ تن از شاهان مغلوب بر دیواره کوه بیستون حک شد.
علاوه بر این نقش فرامین و اندرزهای داریوش شاه نیز به صورت کتیبه ای در دل کوه بیستون حجاری شده است. شرح فتوحات داریوش شاه، به خط میخی و به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی در این کتیبه نگاشته شده است.
عظمت این کتیبه به گونه ای است که فقط زبان فارسی باستان آن دارای ۴۱۴ سطر است. کتیبه بیستون طولانی ترین نوشته مکتوب جهان است و یک سند تاریخی است که بدون هیچ تحریفی از دوره هخامنشیان به ما رسیده است.
براساس کتیبه بیستون خط میخی برای نخستین بار در جهان رمزگشایی شده است، خط میخی از ۴۲ علامت برای نوشتن تشکیل شده است و چون زبان فارسی باستان ساده تر از زبان‌های عیلامی نو و بابلی بوده است تمدن‌های سومر، آکد و بابل و کشورهای دیگر مدیون ترجمه کتیبه بیستون هستند.
مهمترین غارهای بیستون غار شکارچیان، غار مرخرل، غار مردودر و غارمر تاریک است. در حفارهای انجام شده در سال ۱۹۴۹ تنها در غار شکارچیان ۲۲ هزار شی شامل سفال، ابزار سنگی، قطعات استخوان حیوانات و بخشی از استخوان انسان نئاندرتال متعلق به دوران دوم زمین شناسی به دست آمد.
نیایشگاه مادی از دیگر آثار این مجموعه است که در زیر کتیبه و نقش برجسته داریوش اول قرار دارد. بلندی این صفه یک متر و نیم است که به صورت خشکه چین با سنگ‌های نتراشیده ساخته شده است.
راهرویی به عرض یک و نیم و طول هفت متر این صفه را به ۲ بخش تقسیم کرده است در انتهای این راهرو اتاقی به ابعاد ۵/۶ در ۵/۳ قرار دارد که ۲ طرف آن را شکاف کوه و انتهای آن را دیواری به عرض ۵/۱ و طول ۵/۵ متر مسدود می‌کند.
باتوجه به شباهت سفالینه های به دست آمده از این بنا با سفالینه های مادی گودین تپه کنگاور و نوشیجان ملایر کارشناسان آن را به دوره مادها نسبت می دهند.
نقش برجسته هرکول نیز از آثار بسیار با ارزش مجموعه تاریخی بیستون است که مرد کاملا عریانی را نشان می دهد که زیر سایه درختی و بر روی نقش شیری لم داده است. در پشت سر این شخصیت کتیبه و نقش‌هایی حجاری شده است، این نقش ها شامل درختی است که بر شاخه آن کمان دان و تیردانی آویزان است و در کنار درخت گرزی مخروطی شکل گرده داری نقش شده است. کتیبه به خط یونانی در هفت سطر بر روی لوحی شبیه به معابد یونانی نوشته شده است.
منطقه بیستون مهمترین و وسیعترین منطقه تحت حفاظت محیط زیست در استان کرمانشاه است. این منطقه با مساحت ۵۳ هزار هکتار قدیمی ترین منطقه حفاظت شده کرمانشاه است که گونه های متنوع و نادر گیاهی و جانوری بسیاری را در خود دارد.
منطقه حفاظت شده بیستون، زیستگاه گونه های بسیاری از کل، بز، قوچ، میش، انواع پرندگان و پستانداران است و نادرترین گونه سوسمار که بازمانده آخرین نسل نوعی از خزندگان است در این منطقه زندگی می کنند.
بیستون تنها منطقه حفاظت شده در استان کرمانشاه است که یک پنجم از آن به عنوان منطقه امن تعریف شده که کاملا بکر است.
استان کرمانشاه با ۲ میلیون نفر جمعیت دارای ۳۵ شهر و ۲ هزار و ۵۹۵ روستا است. در این استان تاکنون بیش از چهار هزار اثر تاریخی شناسایی شده که ۲ هزار و ۲۰۰ اثر آن ثبت ملی شده است.
کتیبه و سنگ نوشته داریوش هخامنشی بیستون و مناظر طبیعی اورامانات ۲ اثر جهانی ثبت شده استان کرمانشاه است.
