شهر مجازی علم چیست؟

پنجمین نشست از مجموعه نشست‌های ایده‌پردازی «از آموزش عالی کلاسیک به آموزش عالی الکترونیکی» پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، با هدف گفت‌وگو درباره اقتضائات این گذر بر اساس تحولات جهانی و نیازهای داخلی و با موضوع شهر مجازی علم ایران با حضور دکتر سعید رضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و دکتر یونس شکرخواه، عضو هیئت ‌علمی دانشگاه تهران برگزار شد.

 در ابتدای این نشست، دکتر عاملی در توضیح ایده “شهر مجازی علم ایران” گفت: در سال ۱۳۸۷  پژوهشی انجام دادیم که حاصل آن سال بعد در قالب سه جلد کتاب با عنوان شبکه‌های علمی مجازی، پژوهش مجازی و متن مجازی توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شد.

وی خاطرنشان کرد: همان ‌طور که شهرها بر اساس تراکم جمعیت شکل می‌گیرند، شهر مجازی هم بر اساس تراکم جمعیت مبتنی بر تراکم داده و ارتباطات شکل می‌گیرد. در زمانه‌ای که بسیاری از نهادهای مرتبط با علم مانند آموزش الکترونیک، پژوهش برخط، کتابخانه‌های مجازی، مراکز اطلاع‌رسانی علمی مجازی در شهرها به وجود آمده‌اند برای اینکه این نهادها را کنار هم قرار دهیم، ناگزیر باید از شهر مجازی علم سخن گوییم.

شهر مجازی علم، پلتفرمی برای نهاد علم در فضای مجازی

به گفته این استاد ارتباطات با ایجاد شهر مجازی علم، زیرساخت و پلتفرمی برای هر آن چیزی که به عنوان نهاد علم می‌شناسیم در فضای مجازی شکل می‌گیرد.

وی با اشاره به شواهد تاریخی از شکل گیری برخی شهرها مثل جندی شاپور  بر پایه مراکز علمی و آموزشی تأکید کرد: رویکرد ما به شهر مجازی که در همه بسترهای آن رویکرد دو فضایی حاکم است باید مبتنی بر اکوسیستم واقعی باشد.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در تبیین عناصر شکل دهنده شهر مجازی علم ایران گفت: در حال حاضر حدود ۱۵ میلیون نفر دانش‌آموز، یک ‌میلیون نفر معلم، چهار و نیم میلیون نفر دانشجو  و حدود ۱۵۰ هزار نفر عضو هیئت علمی داریم که جمعیت بالقوه شهر مجازی علم ایران را تشکیل می‌دهند.

وی با بیان این که از فضای مجازی به عنوان ادامه ظرفیت‌های فرامکانی ذهن تعبیر شده است اظهار کرد: در محیط دیجیتال با ماهیتی متفاوت با بستر آنالوگ و فیزیکی و ظرفیت متفاوتی از کار مواجه هستیم.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان این که شبکه ملی آموزشی، پژوهشی و تربیتی که این روزها مطرح است همان ایده شهر مجازی علم ایران با تعبیری پذیرفته‌تر شده است اظهار کرد: این شبکه بستری مجازی برای کل آموزش و پژوهش کشور، اعم از آموزش دبستان و متوسطه و تا آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی فراهم می‌کند.

عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران با اشاره به فناوری‌های جدیدی که منطق آموزش و پژوهش را تغییر داده‌اند گفت: محتوای دیجیتال که در فضای مجازی با آن سروکار داریم، محصول دو انقلاب بزرگ است؛ انقلاب اول تبدیل اطلاعات (متون آنالوگ) به داده (محتوای دیجیتال) بود که از آن به عنوان “سیاست‌های فشار” تعبیر می‌کنند. انقلاب دوم، تبدیل این محتوای دیجیتال به خدمات مختلف از قبیل خدمات آموزشی و کمک ‌آموزشی و … است.

عاملی در ادامه با اشاره به انقلاب صنعتی جدید که بحث انقلاب صنعتی چهارم (فیزیکال سایبرنتیک) و در کنار آن کشاورزی چهار و خدمات چهار را در پی‌ داشته است، گفت: منظور از صنعت چهار، مدیریت بخش صنعت با ظرفیت‌های فیزیکی و سایبرنتیک است که تحولات عظیمی را در عرصه‌های مختلف به همراه دارد به‌طوری که دولت آلمان در برنامه ۲۰۲۵ خود از نزدیک به ۵۴۰ میلیارد دلار ارزش ‌افزوده ناشی از کاربرد هوش مصنوعی سخن گفته است.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با ابراز تاسف از این که در این شرایط به گفته وزیر جهاد کشاورزی بیش از ۸۰ درصد بخش کشاورزی کشور به ‌صورت سنتی اداره می‌شود اظهار کرد: امروز در کشاورزی دنیا مفهومی به نام ACPS یا نظام کشاورزی فیزیکال سایبرنیک مطرح است که هدف آن آمایش دقیق تولیدات بخش کشاورزی است.

استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: با تحول عظیمی که با داده‌های بزرگ اگزابایتی در ظرفیت‌های فضای مجازی به وجود آمده اگر برنامه‌ریزی جدی نداشته باشیم توفیقات ما بسیار کم خواهد بود و دچار اعوجاج و تشویش خواهیم شد.

دکتر عاملی در ادامه در خصوص روند شکل گیری شهر مجازی علم گفت: امروز شهر مجازی به‌ صورت خودکار و بی‌برنامه در حال شکل‌گیری است و عملاْ تمام اجزای شهر مجازی را داریم به طوری که کسب و کارهای اینترنتی مثل آموزشگاه‌های الکترونیک و … عملا در این بستر فعالیت دارند. شهر علم مجازی ایران هم به‌ عنوان یک لایه از شهر مجازی شکل گرفته ولی برنامه‌ریزی جدی مانند آنچه دولت چین در فضای مجازی داشته، انجام نشده است.

به گفته وی، دولت چین در یک فرآیند چندمرحله‌ای به سمت انسجام مگاپلتفرمی برای یکپارچگی، هم‌افزایی و همگرایی ظرفیت‌های علمی خود حرکت می‌کند.

وی با اشاره به نگرانی‌هایی که درباره احتمال تأثیرات منفی بر استقلال، نوآوری و تنوع فعالیت‌های نهادهای مختلف علمی در بستر نظام شبکه‌ای ملی آموزشی، پژوهشی و تربیتی مطرح است گفت: در این شبکه چهار قلمرو مختلف در نظر گرفته شده و بدین ترتیب جلوی نوآوری نهادها گرفته نمی‌شود، بلکه با منطق مدیریت مرکزی و غیرمرکزی همه ظرفیت‌های پراکنده امکان ظهور و بروز پیدا می‌کنند.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد: قلمرو اول شبکه، عمومی و تحت مدیریت و مقررات‌گذاری دولت است، قلمرو دوم، نقطه‌به‌نقطه و مختص هر واحد آموزشی است، یعنی هر یک از مؤسسات و دانشگاه‌ها امکان به اشتراک‌گذاری یا انحصار منابع خود را دارند.

عضو هیئت ‌علمی دانشگاه تهران گفت: قلمرو سومی که در شبکه وجود دارد مربوط به بخش خصوصی است که در اینجا هم دریافت‌کننده و هم ارائه‌کننده خدمات است. قلمرو چهارم هم تعاملات و ارتباطات بین‌المللی با رعایت پروتکل‌ها، استانداردها و ظرفیت‌های بین المللی است.

دکتر عاملی در بیان مزایای شکل‌گیری این شبکه ملی در فضایی هم‌افزا، همگرا و یکپارچه گفت: منظور از شبکه یک ظرفیت به‌ هم ‌پیوسته است که از ضوابط و مقررات و قوانینی که بر این محیط حاکم است تبعیت می‌کند. وقتی یک مرکز داده قدرتمند در کشور داشته باشیم، هر مرکزی که بخواهد منبعی را تبدیل به دیجیتال کند باید اول بررسی کند که قبلاً دیجیتالی شده یا نه. متأسفانه در حال حاضر  بسیاری از نرم‌افزارها در کشور به ‌صورت تکراری تهیه می‌شود مثلا بانک‌ها هرکدام نظام تراکنش مستقلی برای خود دارند و حتی بانک‌های دولتی هم پلتفرم واحدی ندارند. حتی در دامنه‌های ملی هم یک پلتفرم واحد و یکپارچگی واحد نداریم.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان این که پاندمی کووید ۱۹ جبری به وجود آورده که ناگزیر از استفاده از فضای مجازی شده‌ایم، اظهار کرد: متأسفانه در نیم ترم دوم سال گذشته که عجله‌ای وارد این فضا شدیم کیفیت آموزش بسیار ضعیف بود و امکانات آموزشی منسجم نبود.

دکتر عاملی خاطرنشان کرد: شهر مجازی علم ایران ناظر به این است که ظرفیت با کیفیت‌تری را در شرایط کرونا و بعد از آن در مواقعی مثل تعطیلی مراکز آموزشی شهرها در اثر آلودگی هوا یا اضطرارهای طبیعی مانند سیل و زلزله در اختیار داشته باشیم.

مشکلات زیرساخت‌های فنی

در ادامه این نشست، دکتر یونس شکرخواه، عضو هیئت ‌علمی دانشگاه تهران در بررسی طرح شهر مجازی علم به آنالیز لایه‌های مختلف این پلتفرم پرداخت و گفت: در مورد لایه‌ اول که زیرساخت‌های فنی مورد نیاز است مشکلات زیادی از سرعت اینترنت گرفته تا بحث عدالت در دسترسی و هزینه‌ها داریم.

وی تصریح کرد: لایه بعدی، مناسبات تولیدی است به این معنا که آیا معلم و استاد ما و مؤسسات و دانشگاه‌ها امکان تولید و به اشتراک‌گذاری منابع خاص این فضا را دارند یا اینکه می‌خواهند محتوای کلاسیک را از طریق وب در اختیار دانشجو قرار دهند. در این لایه هم چه از جنبه محتوا و داده و چه از جنبه ارائه و چه از جنبه مشارکت کار زیادی لازم است.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه تهران اضافه کرد: لایه سوم، چارچوب معرفتی و شناختی مسئله است. این سه لایه با هم دارای اهمیت و تعیین‌کننده هستند، چون یک نوع رمزگذاری هستند که اگر نسبت منطقی با یکدیگر نداشته باشند به رمزگشایی‌های غلط منجر خواهند شد.

دکتر شکرخواه با بیان این که در لایه دوم که مناسبات تولیدی است، دانشجویان آماده‌تر از اساتید هستند و کار کردن در این فضا برای بسیاری از اساتید دشوار است، تصریح کرد: برای رسیدن به شهر مجازی علم، دانشگاه‌های ما باید به نهاد یادگیرنده تبدیل شوند یعنی ابتدا باید معلمان و استادان خود را با این فضا آشنا کنیم. نکته مهم در این بحث، صحت سنجی بین معلم و شاگرد و استاد و دانشجو است که باید پیچیدگی‌های مسئله را ببینیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران افزود: کرونا به ما فشار آورد که به سمت راه‌حل‌هایی برویم که همیشه کنارمان بوده‌اند اما در حد یک اسم باقی مانده بودند، لذا کرونا را یک فرصت نمی‌دانم چون اگر این عامل فشار حذف شود، دوباره به شرایط قبل برمی‌گردیم.

مانع معرفتی شکل‌گیری شهر مجازی علم

در ادامه، دکتر عاملی با بیان این که ملاحظات دکتر شکر خواه در خصوص لایه‌های سه گانه «زیرساخت»، «مناسبات تولید» و «لایه معرفتی» که قطعاً دارای اهمیت است در طرح شهر مجازی علم مورد توجه بوده و به شکلی دیگر توضیح داده شده است، گفت: در لایه سوم یعنی لایه معرفتی و شناختی، هزینه زیادی در این حوزه می‌دهیم چون ذهن‌ها و شناخت‌ها و رویکردها هنوز آنالوگ است که مانع معرفتی در برابر شکل‌گیری شهر مجازی علم است.

این استاد ارتباطات با اشاره به کتابی که حدود ۱۴ سال پیش در زمینه فضای مجازی منتشر شده است، خاطرنشان کرد: در مقدمه این کتاب تأکید کرده‌ام که نیازمند یک واقعی – مجازی گرایی، واقعی – مجازی بودگی و واقعی – مجازی شدن هستیم، به این معنا که باید بپذیریم و بفهمیم که در جهان دومی که در آن قرار گرفته‌ایم ناگزیر به پذیرش الزاماتی هستیم.

وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر در باب حکمرانی داده‌های بزرگ در کشور یک اشتراک نظر واحد نداریم و اساساً مقررات گذاری‌های لازم را برای داده‌های بزرگ نکرده‌ایم. امروز دیگر کتابخانه من معنا ندارد، کتابخانه بعد ملی پیدا کرده است. امروز منابع اطلاعاتی دانشگاهی دانشگاه من، دیگر بی‌معناست زیرا منابع اطلاعاتی دانشگاه منابع ملی هستند.

دکتر عاملی با اشاره به این که اگر به ظرفیت‌های فضای مجازی به‌عنوان یک ابرظرفیت توسعه و پیشرفت کشور، نگاه نکنیم؛ طبعاً هزینه‌ای نیز برای آن نمی‌شود، ادامه داد: زیرساختی لازم داریم که در آن زندگی شود و  زندگی واقعی و مجازی در کنار هم شکل گیرد، مناسبات تولید هم در مکانیسم بازار شکل می‌گیرد یعنی عرضه و تقاضا به مناسبات تولید معنا می‌دهد، لذا این رویکرد درستی است.

عاملی افزود: هم‌افزا کردن ظرفیت‌ها در بستر واحد بسیار مهم و در عین حال خطرناک است، زیرا اگر زیرساخت‌های لازم را نداشته باشیم در این صورت با پایین آمدن کیفیت آموزش مواجه می‌شویم.

بر اساس اعلام پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد:  با توجه به اینکه پروتکل‌های کرونا، ما را ناگزیر به آموزش مجازی می‌کند، لذا آموزش ‌و پرورش و نظام آموزش عالی کشور باید برنامه‌ای داشته باشند که دانشجو بتواند به استاد مراجعه کند و این شرایط مراجعه حضوری فراهم شود و اشکالاتش را به‌ صورت حضوری برطرف کند.

انتهای پیام