پلاس، کارت‌هایی بانکی که بسیاری از ما برای خریدهای روزانه یا دریافت حقوق از آن استفاده می‌کنیم، کارت‌هایی متصل به حساب‌های بانکی‌مان هستند. در واقع، با هر برداشت از کارت، موجودی حساب بانکی ما کاهش می‌یابد و هر بار که شماره کارت خود را به فردی می‌دهیم تا مبلغی را برایمان واریز کند، به موجودی حسابمان اضافه می‌شود.
در ادبیات بانکداری، به این کارت‌ها، کارت برداشت، یا کارت بدهی گفته می‌شود. کارت‌های بدهی، بیشترین تعداد کارت‌های فعال در شبکه بانکی کشور را تشکیل می‌دهند. بر اساس آمارهای شرکت شبکه الکترونیکی پرداخت کارت یا شاپرک، در دی‌ماه امسال نزدیک به ۱۱۰ میلیون کارت بدهی در کشور استفاده شده است.
نوع دیگری از کارت‌های بانکی، کارت‌های هدیه هستند که افراد در مناسبت‌های مختلف به‌جای پول نقد به یکدیگر هدیه می‌دهند. این کارت‌ها در بین کارشناسان بانکی، به عنوان کارت پیش‌پرداخته شناخته می‌شوند و بیش از ۴ میلیون و ۶۰۰ هزار کارت هدیه و بن‌کارت در ماه گذشته در شبکه بانکی استفاده شده است.
نوع دیگر کارت‌های بانکی، کارت‌های اعتباری هستند. کارت‌های اعتباری بر خلاف کارت‌های برداشت، به حساب بانکی ما متصل نیستند؛ بلکه بر اساس اعتبار مشتریان، به‌صورت ماهانه، مبلغی به‌عنوان اعتبار در آنها قرار می‌گیرد تا برای خرید کالا و خدمات استفاده شود و پس از آن نیز با نرخ‌های اعلام شده، اصل و سود آن به بانک بازگردانده می‌شود.
بنابراین می‌توان کارت اعتباری را تا حدودی شبیه به وام و تسهیلاتی دانست که پشتوانه آن به‌جای ضامن، اعتبار مشتری است.
با این حال، کارت‌های اعتباری در ایران چندان مورد استفاده نیستند. به‌طوری که در دی‌ماه کمتر از یک درصد کارت‌های بانکی تراکنش‌دار را تشکیل داده‌اند.
یکی از آخرین تلاش‌ها برای گسترش این کارت‌ها، طرح کارت اعتباری کالای ایران بود که در سال ۱۳۹۴ برای خرید اعتباری فهرستی از کالاهای تولید داخل – معرفی شده توسط وزارت صمت- استفاده شد.
به عقیده کارشناسان، محدودیت موارد استفاده از این کارت‌ها یکی از موانع گسترش آنها بوده است.
کارت اعتباری سهام عدالت
با این حال پس از این تجربه، بار دیگر تلاش‌هایی برای معرفی کارت اعتباری در حال انجام است. عباس معمارنژاد معاون وزیر اقتصاد شنبه ۲۵ بهمن از آغاز پرداخت وام به دارندگان سهام عدالت خبر داد و گفت: بانک‌های ملی و تجارت از امروز آمادگی دارند به شکل الکترونیکی و بدون مراجعه به دارندگان سهام عدالت ۵۰ درصد ارزش این سهام را توسط کارت اعتباری به مردم ارائه دهند که مدت زمان بازپرداخت این تسهیلات سه ساله است و هیچگونه مدرک یا ضامنی غیر از مدارک هویتی نیاز نیست و سهام عدالت ضامن این وام خواهد شد.
معمانژاد گفت: ارائه کارت اعتباری، دستورالعملی است که بانک مرکزی بخشنامه کرده و همه بانک‌ها توافق کرده‌اند تا ۵۰ درصد ارزش روز سهام عدالت را به صورت تسهیلات پرداخت کنند. سود دریافتی بانک‌ها با کارت اعتباری، ۱۸ درصد است.
حال پرسش اینجاست که کارت اعتباری سهام عدالت می‌تواند شروع موفقیت‌آمیزی برای گسترش کارت‌های اعتباری در کشور باشد؟
احمد مجتهد متخصص مسائل بانکی و استاد دانشگاه در این رابطه به پلاس گفت: کارت‌های اعتباری در سایر کشورها به‌صورت گسترده‌ای استفاده می‌شوند. دلیل گسترش و معرفی موفقیت‌آمیز کارت‌های اعتباری در این کشورها، توسعه شرکت‌های اعتبارسنجی است. برای اعتبارسنجی مشتریان، از اطلاعات و داده‌های مختلفی مانند تراکنش‌های، جرایم و معوقات استفاده می‌شود. پس از اعتبارسنجی مشتریان، کارت اعتباری صادر می‌شود که در ابتدا با مبالغ پایین‌تر و پس از آن با بهبود رتبه اعتباری مشتری در طول زمان، افزایش می‌یابد.
مجتهد ادامه داد: نکته مهم این است که کارت اعتباری در بسیاری از کشورها در سطح گسترده استفاده می‌شود اما در ایران به دلیل مسائل مربوط به اعتبارسنجی، کارت‌های اعتباری گسترش پیدا نکردند. البته اکنون شرکت اعتبارسنجی در ایران فعال است، اما بیشتر در زمینه رتبه اعتباری وام‌گیرندگان و تسهیلات بزرگ فعالیت می‌کند.
چرا کارت اعتباری در ایران توسعه پیدا نکرد؟
این کارشناس مسائل بانکی، چالش مهم اعتبارسنجی در ایران را قوانین سخت‌گیرانه بانک مرکزی و یکپارچه نبودن سامانه‌های اطلاعاتی دانست و گفت: قرار بر این بود که مؤسسه‌های اعتبارسنجی و رتبه‌بندی در این زمینه تأسیس شوند که هنوز دستورالعمل‌ها و قوانین آن تدوین نشده است. بنابراین، این بانک‌ها هستند که خود باید اعتبارسنجی و رتبه‌بندی مشتریان را انجام دهند.
در نبود اطلاعات لازم برای اعتبارسنجی و رتبه‌بندی مشتریان، بانک‌ها ضمانت‌هایی را برای صدور کارت اعتباری در نظر می‌گیرند. این روشی است که بانک‌ها در سطح بسیار محدودی انجام می‌دهند و بانک به اعتبار وثیقه یا پشتوانه، کارت اعتباری صادر می‌کند تا در صورتی که فرد نتواند به تعهد خود در بازپرداخت اعتبار عمل کند، طلب خود را از وثیقه برداشت کنند.
اشکال جایگزین کردن سهام عدالت با اعتبارسنجی
وی درباره انتخاب سهام عدالت به‌عنوان وثیقه کارت اعتباری گفت: ارزش سهام عدالت به‌طور دقیق مشخص نیست و تحت تأثیر نوسان‌های بورسی، افزایش و کاهش پیدا می‌کند. بنابراین بانک‌ها به‌دلیل نوسان قیمت ارزش سهام عدالت، درصدی از ارزش آن را به‌عنوان اعتبار کارت در نظر می‌گیرند تا در برابر این نوسان‌ها مصون باشند.
مجتهد افزود: با این حال، از آنجایی که پس از تحولات اخیر بورس، گروه قابل توجهی از دارندگان سهام عدالت به‌دنبال فروش آن هستند، ممکن است به پشتوانه‌ای که برای کارت‌های اعتباری در نظر گرفته شده، لطمه وارد شود.
شیوه عملکرد کارت اعتباری
وی با یادآوری تجربه‌های گذشته درباره طرح‌های صدور کارت اعتباری گفت: پیش از این به دلیل محدویت مراکزی که قابلیت استفاده از کارت‌های اعتباری را دارند، این کارت‌ها با استقبال مردم مواجه نشد. از طرف دیگر، یکی از عادت‌های ما ایرانیان در ترجیح پرداخت نقدی نیز که البته، به دلیل شیوع کرونا تا حد قابل توجهی تغییر کرده، گسترش انواع روش‌های پرداخت غیرنقدی از جمله استفاده از کارت‌های اعتباری را کند کرده است.
این کارشناس مسائل بانکی درباره قراردادی که در کارت‌های اعتباری بین بانک و مشتری استفاده می‌شود، توضیح داد: کارت‌های اعتباری مبتنی بر عقد مرابحه هستند که ممکن است این موضوع محدویت‌هایی را ایجاد کند.
عقد مرابحه یکی از عقود اسلامی است که برای خریدوفروش کالا استفاده می‌شود. در عقد یا قرارداد مرابحه بانکی، مشتری به وکالت از بانک، کالای مورد نظر خود را تهیه می‌کند و بانک، قیمت کالا و سود را از مشتری دریافت می‌کند و کالا را به او می‌فروشد.
