۱۷اردیبهشت بود که وزیربهداشت از ورود ویروس جهش‌یافته کرونای آفریقای‌جنوبی خبر داد که سر از یکی از استان‌های جنوبی کشور درآورده بود؛ ویروسی که گفته می‌شود در برابر بسیاری از واکسن‌ها مقاوم است. چند روز بعد هم اعلام شد ویروس هندی در ۵استان کشور دیده شده است.
همه اینها در شرایطی بود که از هفتمین روز همان ماه، مرزهای ایران به روی مسافران هندی بسته شده بود و حتی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای اعلام کرده بود که ترددهای مستقیم و غیرمستقیم از این کشور ممنوع است. با همه اینها اما جهشهای جدید راه خودشان را پیدا کرده و به تعداد بیماران روی تخت‌ها و مرگ‌ها افزوده شد؛ درست مانند ویروس جهش یافته که در ایران، با چنان سرعتی پیش رفت که کشور را وارد پیک چهارم کرونا کرد و حالا گمانه‌زنی‌ها برای رخ دادن پیک پنجم هم بیشتر شده است.جولان گونه‌های جدید ویروس در سایه روند کند واکسیناسیون در کشور، موضوع گفت‌وگو با محمد جزایری، رئیس شبکه تحقیقات بیماری‌های ویروسی ایران بود. او درباره ماهیت جهشهای اخیر ویروس و مقاومت آنها در برابر واکسن، توضیح داد.
ویروس کرونا چطور عمل می‌کند؟
با توجه به اینکه ویروس کرونا (سارس ۲) از گروه ویروس‌های RNA دار است، ماهیت ژنتیک پیچیده‌ای دارد که مدام در حال تغییر است. البته این تغییرات برای خود ویروس جنبه منفی ندارد، بلکه باعث می‌شود بهتر بتواند خود را با محیط اطرافش سازگار کند. به همین دلیل ۷۰درصد بیماری‌های ویروسی که انسان را مبتلا می‌کنند از همین گروه RNA ویروس‌ها هستند.
این ویروس‌ها با توجه به اینکه می‌توانند خودشان را در شرایط مختلف مربوط به بدن جانداران و انسان‌ها حفظ کنند، به راحتی می‌توانند مثلا از طریق جانداران واسطی مانند جوندگان، پرندگان یا حیواناتی مثل خفاش وارد محیط دیگری مانند بدن انسان شوند. درصورتی که چنین رفتارهایی در مورد ویروس‌های DNAدار یا دیده نمی‌شود یا بسیار نادر است.
توجه داشته باشیم وقتی ویروس‌های RNAدار وارد محیطی مانند بدن انسان می‌شوند تا مدتی مشکلی به‌وجود نمی‌آید اما به‌دلیل فشار سیستم ایمنی که در بدن فرد به‌وجود می‌آید ویروس نیز به ناچار مجبور به تغییرات ژنتیک به‌صورت جهش در خود خواهد شد تا بتواند خود را با بدن میزبان جدید سازگار کند.
این تغییرات و جهش‌ها زمانی بیشتر اتفاق می‌افتند که جمعیت مورد‌هدف ویروس به فراوانی و به آسانی در دسترس باشد. در این شرایط سرعت انتشار ویروس افزایش پیدا می‌کند و می‌توان گفت هر چقدر سرعت انتشار بیشتر باشد و ویروس بتواند میزبان‌های بیشتری را درگیر کند، بیشتر هم نیازمند این تغییرات و جهش‌ها خواهد بود.
در نهایت انواعی از ویروس که قدرت تطبیق بهتری با محیط داشته باشند به‌صورت «تیپ وحشی » سرآمد و برتر می‌شوند و با سرعت افراد را در جامعه بیمار می‌کنند و می‌توان گفت این برتری توسط جهش‌ها به‌وجود می‌آید. برای شناسایی این جهش‌ها تنها با رصدکردن آنها به‌صورت مداوم و با به کارگیری تکنیک‌های پیچیده شناسایی مولکولی می‌توان متوجه چگونگی عملکردشان شد. ممکن است این جهش‌ها از قبل درساختمان ویروس وجود داشته باشند اما در زمان مناسب از سوی این ویروس هوشمند، به‌کار گرفته می‌شوند.
جهشهای ویروس کرونا چگونه اتفاق می‌افتند و چطور در کشورهای مختلف شیوع پیدا می‌کنند؟
اتفاقی که هنگام جهشهای ویروسی می‌افتد این است که آنها به‌تدریج توسط سیستم ایمنی بدن انسان شناسایی می‌شوند و در مقابل آن صف‌آرایی می‌کنند. بنابراین در پاسخ به این ترفند سیستم ایمنی انسان، ویروس هم ناچار به ایجاد جهشهای جدید خواهد شد.
از ابتدای تابستان سال۹۹، انگلستان با جهش انگلیسی مواجه شد، اما به‌طور رسمی، از آذر گزارش آن منتشر شد و پس از آن هم به کشورهای دیگر سرایت کرد. همزمان با آن، جهش دیگری در آمریکای‌لاتین و آفریقای‌جنوبی اتفاق افتاد که به‌ترتیب به جهشهای «برزیلی » و «آفریقایی» معروف شدند. البته ویروس برزیلی به ۲گروه تقسیم شد؛ نوعی از آن موسوم به P1، نوع خطرناکی از ویروس است، چرا که در این نوع ویروس موارد عود بیماری، بسیار بالاست. البته شاید به‌نظر برسد این موارد عود در ایران هم دیده شده‌اند.
اما بررسی‌ها و تحقیقات شبکه بیماری‌های ویروسی نشان می‌دهد میزان عود و ابتلای مجدد کووید- ۱۹در ایران بالا نیست. بررسی‌ها نشان می‌دهد این میزان عود در تنوع ابتلای ایرانیان به این نوع ویروس چیزی حدود یک‌درصد بوده و هنوز چندان شایع نشده است.
اما درصورت ورود و شیوع نوع برزیلی، امکان دارد میزان عود عفونت و بیماری با این ویروس جهش‌یافته در کشور افزایش یابد. نوع دیگری از ویروس جهش‌یافته با فاصله کوتاه‌تری از جهش انگلیسی در آفریقای‌جنوبی گزارش شد که این جهش خوبی نیست، البته سرعت انتشار آن هم‌اکنون در دنیا محدود شده و موارد زیادی گزارش نشده است.
با انتشار خبر شیوع ویروسجهش یافت، ایران سختگیری‌های زیادی در ارتباط با پروازهای انجام شده با انگلستان انجام داد، اما چرا با وجود ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها باز هم شاهد ورود گسترده این بیماری به ایران شدیم؟
راه اصلی انتشار سریع این ویروس‌های جهش‌یافته، اغلب از طریق مسافران و به‌ویژه راه‌های هوایی بوده است. البته کشورهای مختلف، ازجمله ایران، پس از اطلاع و آگاهی از انواع جهشهای جدید، با بستن راه‌های هوایی، سفر به آن نقاط را ممنوع و محدود می‌کنند. اما چون از قبل این مسافرت‌ها انجام می‌شده و همچنین به‌دلیل سرعت بالای انتشار ویروس، انواع این ویروس‌های جهش یافته قبل از ممنوعیت پروازها و مسافرت‌ها در جوامع مختلف وارد شده و افراد را مبتلا کرده‌اند.بنابراین اعمال اینگونه ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها در دنیا از جمله ایران، دیرهنگام صورت می‌گیرد و می‌توان گفت در چنین مواردی کار از کار گذشته است. البته این مشکل تنها محدود به ایران نیست و تمام دنیا هم‌اکنون با این مشکل مواجهند.
شدت بیماری هنگام جهشهای ویروسی به چه شکل تغییر می‌کند؟
نکته مهمی که باید به آن توجه داشته باشیم این است که در هر صورت این ویروس‌ها همچنان در حال تاخت‌وتاز هستند. ضمن اینکه نوع هندی که انتشار آن هم‌اکنون باعث نگرانی همه مردم به‌ویژه ایرانیان شده هم یکی دیگر از انواع ویروس‌های جهش‌یافته در طبقه‌بندی جدید است که به‌نظر می‌رسد از نظر سرایت و شدت بیشتر از انواع دیگر بیماری است.
توجه داشته باشیم هنوز مشخص نشده جهشهای ویروس کرونا در انواع انگلیسی، آفریقایی، هندی و برزیلی موجب شدت بیماری شده‌اند یا خیر. اگرچه اغلب سرعت انتشار را افزایش داده‌اند و موجب افزایش مرگ‌ومیر شده‌اند اما این افزایش مرگ‌ومیر می‌تواند به‌دلیل افزایش سرعت انتشار بیماری باشد. اگر قرار باشد سرعت انتشار ویروس حدود ۷۰درصد بیشتر شود، می‌توان گفت میزان ابتلای افراد هم نزدیک به ۲برابر خواهد شد.
در نتیجه طبیعی است امکان ابتلای افراد بالای ۶۵-۶۰سال و همچنین افراد مبتلا به بیماران زمینه‌ای بیشتر شود و مرگ‌ومیر‌ها در این گروه را بالا ببرد، اما نمی‌توان گفت به‌طور قطع این جهش‌ها باعث شدت یافتن بیماری می‌شوند. ضمن اینکه صحت و سقم این موضوع در حال بررسی است و هنورز به‌طور کامل و قطع و یقین نمی‌توان در مورد آن اظهارنظر کرد.
انواع جهشهای مشاهده شده ویروس در ایران کدام جهش‌ها هستند؟
در کشور ما هنوز نوع خطرناک برزیلی گزارش نشده. البته پایش و ردیابی جهشهای ویروسی از اول دی‌ماه آغاز شده و نوع این جهش‌ها در حال رصد و بررسی‌اند. انواع جهش‌ها در ایران از نوع جهشهای انگلیسی، جهشهای متفرقه در هند (البته انواع دیگری متمایز از نوع جهش هندی)، عربستان و بعضی کشورهای آفریقایی و غربی مشاهده شده است.
نوع جهش دیگری هم موسوم به جهش آمریکایی است که جهش محدودی است که هنوز مشخصات خاصی برای آن از جمله شدت بیماری‌زایی بیشتر، اعلام نشده است. این ویروس‌ها ۴یا ۵ویروس از نوع جهش یافته‌اند که نخستین‌بار در ایالات‌متحده آمریکا دیده و شناسایی شده‌اند و به‌دلیل پرواز مسافران، به مناطق دیگر دنیا هم سرایت کرده است.
آیا جهشهای ویروسی می‌توانند ترشح پادتن را در افرادی که واکسن زده‌اند کاهش دهند؟
نکته کلی در مورد این جهش‌ها توجه به این موضوع است که همه آنها هم‌اکنون نسبت به واکسن حساس هستند. اما درجه این حساسیت‌ها متفاوت است؛ یعنی وقتی واکسن به فردی تزریق می‌شود، سیستم ایمنی بدن او علیه ویروسی که قطعه‌ای از پروتئین ویروس یا ویروس کشته شده است، پادتن یا آنتی‌بادی تولید می‌کند. میزان این آنتی‌بادی نسبت مستقیمی با میزان ایمنی‌زایی واکسن خواهد داشت.
موضوع مهم دیگر در مورد جهشهای ویروس آن است که نوع عملکرد آنها به میزان متفاوتی (با توجه به نوع جهش) باعث کاهش ترشح آنتی‌بادی‌هایی می‌شوند که بر اثر تزریق واکسن در افراد ایجاد شده‌اند، اما سبب توقف ترشح آنها نمی‌شوند.
چون توقف ترشح آنتی‌بادی در بدن فردی که واکسن تزریق کرده به‌معنای مقاومت علیه واکسن خواهد بود. البته این پدیده تاکنون در مورد واکسن‌های جدید ضد‌سارس-۲دیده نشده است. اینگونه مقاومت‌های نسبی علیه واکسن در انواع جهشهای آفریقایی و موارد اندکی در برابر نوع برزیلی دیده شده است.
امکان شیوع جهش هندی به ایران تا چه حدی است و آیا تاکنون جهشهای احتمالی مربوط به ایران هم مشاهده شده است؟
وزارت بهداشت در حال رصد این جهش‌ها در کشور است. اداره مبارزه با بیماری‌های واگیردار و شبکه تحقیقات بیماری‌های ویروسی هم در تعامل با گروه ژنتیک دانشگاه علوم بهزیستی با تلاشی شبانه‌روزی در حال شناسایی این جهش‌ها و گزارش آنها به مسئولان و همچنین به بانک جهانی ژن هستند.
نکته قابل‌توجه این است که جهش در جمعیت‌های بالا اتفاق می‌افتد. یعنی فصل مشترک همه این جهش‌ها این است که در یک اپیدمی یا همه‌گیری در یک کشور یا ناحیه‌ای که موارد ابتلا به بیماری زیاد بوده ویروس با وجود موارد ابتلای فراوان در افراد آسیب‌پذیر به بیماری توانسته نقشه ژنتیک خود را تغییر دهد.
بنابراین اگر در کشور ما وضعیتی مانند آمریکای‌لاتین و آمریکای‌جنوبی یا هندوستان اتفاق بیفتد می‌توان از لحاظ تئوریک منتظر بود که کشور ما هم به‌طور بالقوه در آینده شاهد جهش مربوط به نوع «ایرانی» باشد. اما تنها راه جلوگیری از این احتمال، تعطیلی مشاغل و قرار گرفتن کشور در حالت قرنطینه کامل است که کمتر در ایران به‌طور جدی و طولانی‌مدت انجام شده است. البته مهم‌تر از آن، رعایت اصول کنترل عفونت است. یعنی مردم تا جایی که می‌توانند نباید از منزل خارج شوند و تمام موارد ایمنی پیشگیری از بیماری را هم رعایت کنند.
