بسیاری از بیماری‌های مسری با تغییر فصل کم و زیاد می‌شوند. آنفلوآنزا عموما در ماه‌های سردتر زمستان از راه می‌رسد، دقیقا عین کاری که ویروس استفراغ زمستانی انجام می‌دهد. بیماری‌های دیگر، از جمله حصبه، عموما در تابستان به اوج خود می‌رسند. در مناطق معتدل، موارد ابتلا به سرخک در تابستان کمتر می‌شود، در حالی که در مناطق حاره در فصل خشک روند افزایشی به خود می‌گیرد.
برای همین اصلا عجیب نیست که حالا خیلی‌ها دوست دارند بدانند که کووید-۱۹ نیز از فصول پیروی می‌کند یا نه. این ویروس که اواسط ماه دسامبر گذشته در چین پدیدار شد، حالا خیلی سریع پخش شده است و روند تسری آن در اروپا و ایالات متحده از بقیه دنیا پیشی گرفته است.
خیلی از موارد شیوع گسترده این بیماری در مناطقی رخ داده است که هوای سردی داشته‌اند و این مساله به گمانه‌زنی درباره کاهش احتمالی روند پیشرفت آن با گرمتر شدن هوا دامن زده است. اما تا به حال خیلی از کارشناسان نسبت به سرمایه‌گذاری بیش از حد روی تاثیرات هوای گرمتر بر این ویروس هشدار داده‌اند.
و نگرانی آن‌ها نیز بی‌پایه نیست. عامل بیماری کووید-۱۹ ویروس کرونای جدیدی است و ما اطلاعات کافی درباره تاثیر تغییر فصل بر روند تکثیر مبتلایان نداریم. ویروس سارس که شباهت زیادی به این ویروس دارد در سال ۲۰۰۳ ظاهر شد، اما مهار سریع آن به این معنی است که اطلاعات چندانی درباره روند تسری آن در فصول مختلف وجود ندارد.
اما ویروس‌های کرونای دیگری وجود دارند که انسان را آلوده می‌کنند و می‌توانند سرنخ‌های خوبی درباره احتمال فصلی شدن این ویروس جدید در اختیار ما بگذارند.
کیت تمپلتون، پژوهشگر مرکز بیماری‌های مسری در دانشگاه ادینبرا، ده سال پیش با بررسی سه ویروس کرونای مختلفی که از افراد مبتلا به بیماری‌های مجاری تنفسی نمونه‌برداری شده بودند، نشان داد که هر سه “خواص فصلی بارزی” دارند و عمدتا بین ماه‌های آذر و فروردین فعال می‌شوند. اما فعالیت ویروس چهارمی که بیشتر در افراد دارای دستگاه ایمنی ضعیف دیده می‌شد از الگوی چندان ثابتی پیروی نمی‌کرد.
از نحوه شیوع ویروس کرونای جدید هم به نظرم می‌رسد که فعالیتش در شرایط سرد و خشک بیشتر می‌شود.
برای مثال، بررسی وضعیت آب‌وهوای ۵۰۰ مکان مختلف در سراسر دنیا که بیماری کووید-۱۹ در آن‌ها دیده شده است نشان می‌دهد که شیوع این ویروس احتمالا با دما، سرعت باد و رطوبت نسبی رابطه دارد. پژوهش دیگری نیز نشان داده است که موارد ابتلا به این بیماری در دماهای بالاتر کمتر می‌شود، اما محققان می‌گویند که دما به تنهایی نمی‌تواند تفاوت‌های موجود در تعداد موارد ابتلا را توضیح دهد.
پژوهش دیگری که هنوز رسما منتشر نشده است هم پیش‌بینی می‌کند که احتمال شیوع این بیماری در مناطق معتدل سرد و گرم بیشتر است و مناطق خشک در جایگاه بعدی قرار دارند. پژوهشگران می‌گویند که مناطق حاره احتمالا کمترین آسیب را از این بیماری خواهند دید.
اما نبود اطلاعات واقعی از فصول مختلف به این معنی است که محققان به اجبار باید از مدل‌سازی رایانه‌ای برای پیش‌بینی وقایع آینده استفاده کنند و استفاده از اطلاعات مربوط به ویروس‌های کرونای بومی در این رابطه کار سختی است. فصلی بودن این ویروس‌های بومی دلایل متعددی دارد که شاید در بیماری کووید-۱۹ صدق نکنند.
همه‌گیری‌ها معمولا مانند بیماری‌های عادی رفتار نمی‌کنند. برای نمونه آنفلوآنزای اسپانیایی در ماه‌های تابستان به اوج خود رسید، در حالی که آنفلوآنزاهای معمولی عمدتا در زمستان شایع می‌شوند.
جن آلبرت، استاد بیماری‌های مسری در موسسه کارولینسکا در استکهلم، می‌گوید “ما در نهایت شاهد بومی شدن کووید-۱۹ خواهیم بود. و اگر در آن زمان رفتار فصلی نداشته باشد واقعا مایه تعجب خواهد بود. سوال اصلی این است که آیا حساسیت این ویروس به تغییر فصل تاثیری بر ظرفیت شیوع آن در وضعیت همه‌گیری خواهد داشت یا نه. نمی‌توان جواب قطعی به این پرسش داد، اما باید تا حد امکان آن را در نظر بگیریم.”
لذا باید در پیش‌بینی‌ها محتاطانه عمل کنیم. اما چرا ویروس‌های کرونای مشابه خواص فصلی دارند، و چرا این مساله می‌تواند در وضعیت فعلی مایه امیدواری باشد؟
ویروس‌های کرونا به گروه “ویروس‌های غلاف‌دار” تعلق دارند که با لایه‌ای روغنی پوشیده شده‌اند. پژوهش‌هایی که روی دیگر ویروس‌های غلاف‌دار صورت گرفته است نشان می‌دهد که این لایه روغنی باعث حساسیت بیشتر این ویروس‌ها به گرما می‌شود. در شرایط سردتر، این لایه روغنی حالت پلاستیکی سفتی به خود می‌گیرد و باعث دوام بیشتر ویروس در خارج از بدن می‌شود. به همین خاطر بیشتر ویروس‌های غلاف‌دار خواص فصلی پررنگی دارند.
تحقیقات نشان داده است که ویروس کرونای جدید می‌تواند روی سطوح سختی چون پلاستیک و فولاد ضدزنگ تا ۷۲ ساعت در دمای بین ۲۱-۲۳ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۴۰ درصد دوام بیاورد. ما هنوز درک درستی از رفتار این ویروس در دماها و رطوبت‌های دیگر نداریم، اما تحقیقات نشان می‌دهد که ویروس‌های کرونای دیگر می‌توانند تا ۲۸ روز در دمای ۴ درجه دوام بیاورند.
ویروس بیماری سارس که شباهت زیادی به ویروس فعلی دارد نیز در شرایط سردتر و خشکتر بیشتر دوام می‌آورد. برای مثال، ویروس سارس باقی مانده روی سطوح صاف تا بیش از ۵ روز در دمای ۲۲-۲۵ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۴۰-۵۰ درصد دوام می‌آورد، اما هر چه دما و رطوبت بیشتر می‌شد از عمر ویروس نیز کاسته می‌شد.
میگل آرائوخو، پژوهشگر در موزه ملی علوم طبیعی مادرید، می‌گوید “اهمیت شرایط اقلیمی به این خاطر است که بر توان زنده ماندن ویروس در پی خروج از بدن به خاطر سرفه یا عطسه تاثیر می‌گذارد. هر چه پایداری ویروس در محیط بیشتر طول بکشد، توان آن نیز برای بیمار کردن مردم و همه‌گیر شدن بیشتر می‌شود. درست است که این ویروس جدید خیلی سریع در دنیا پخش شده است، اما مناطقی که شاهد شیوع عمده آن بوده‌اند عمدتا اقلیمی سرد و خشک دارند.”
به باور او اگر کووید-۱۹ نیز حساسیت مشابهی به دما و رطوبت داشته باشد، شاید موارد ابتلا به ویروس کرونا در گوشه و کنار دنیا در زمان‌های مختلف اوج بگیرد.
به گفته او “ما منطقا می‌توانیم انتظار داشته باشیم که این دو ویروس رفتاری مشابه داشته باشند. اما این معادله بیش از یک متغیر دارد. این ویروس از انسان به انسان منتقل می‌شود. هر جایی که تعداد انسان‌ها بیشتر باشد و تماس بیشتری نیز با هم داشته باشند، موارد ابتلا نیز بیشتر می‌شود. رفتار آن‌ها برای درک درست شیوع این ویروس کلیدی است.”
تحقیقی که در دانشگاه مریلند صورت گرفته است نشان می‌دهد که این ویروس در شهرها و مناطقی که دمایی بین ۵-۱۱ درجه سانتیگراد داشته‌اند و نسبتا خشک بوده‌اند بیشتر پخش شده است.
اما تعداد موارد ابتلا در مناطق حاره نیز اصلا کم نبوده است. پژوهشگران دانشگاه پزشکی هاروارد با تحلیل شیوع این ویروس در آسیا نشان داده‌اند که حساسیت آن نسبت به آب‌وهوا از آنچه خیلی‌ها امید دارند کمتر است.
به گفته آن‌ها شیوع سریع این ویروس در استان‌های مختلف چین، چه آن‌هایی که اقلیمی سرد و خشک دارند و چه آن‌هایی که حاره‌ای محسوب می‌شوند، نشان می‌دهد که افزایش دما و رطوبت در بهار و تابستان به کاهش موارد ابتلا منجر نخواهد شد، و این امر بر اهمیت اتخاذ تمهیدات بهداشتی به منظور کاهش نرخ تسری این بیماری تاکید می‌کند.
دلیلش هم این است که پخش شدن این ویروس جز به میزان دوامش در محیط به خیلی چیزهای دیگر نیز بستگی دارد. این مساله درک دقیق خواص فصلی این ویروس را پیچیده می‌کند. در حال حاضر عامل اصلی شیوع بیماری کووید-۱۹ انسان است، و تغییرات فصلی در رفتار انسان‌ها می‌تواند نرخ تسری این ویروس را نیز عوض کند.
برای نمونه، موارد ابتلا به سرخک در اروپا با شروع مدارس افزایش پیدا می‌کند و هنگامی که بچه‌ها به تعطیلات می‌روند و دیگر بیماری را به یکدیگر منتقل نمی‌کنند کم می‌شود. گفته می‌شود که حجم عظیم مسافران سال نو چینی در اواخر ژانویه نقش مهمی در انتقال ویروس به دیگر مناطق چین و بقیه دنیا ایفا کرده است.
از طرف دیگر وضع هوا می‌تواند با سیستم ایمنی بدنمان نیز بازی کند و ما را در برابر بیماری‌های مسری آسیب‌پذیرتر کند. طبق برخی مدارک سطح ویتامین د موجود در بدن می‌تواند بر میزان آسیب‌پذیری ما در برابر این بیماری‌ها تاثیر بگذارد. در زمستان میزان ویتامین د بدن ما کم می‌شود، چرا که عمده وقت خود را در اماکن مسقف می‌گذرانیم و نور خورشید کمی به بدنمان می‌خورد. اما از طرف دیگر پژوهش‌هایی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد این تئوری بعید است که تفاوت‌های فصلی بیماری‌هایی چون آنفلوآنزا را توضیح دهد.
مساله جنجالیتر تاثیر هوای سرد بر سیستم ایمنی بدن است. برخی از پژوهش‌ها این مساله را تایید می‌کنند، اما بعضی تحقیقات دیگر نشان می‌دهند که هوای سرد می‌تواند باعث افزایش گلبول‌های سفید خون شود.
اما مدارک بیشتری برای تاثیرگذاری رطوبت بر آسیب‌پذیری ما در برابر بیماری وجود دارد. خشکی بیش از حد هوا باعث کاهش غشاء مخاطی ریه‌ها و مجاری تنفسی می‌شود. این غشاء مخاطی سدی طبیعی در برابر بیماری است و کاهش میزان آن ما را در برابر ویروس‌های مختلف آسیب‌پذیرتر می‌کند.
از طرف دیگر، مدل‌سازی رایانه‌ای نشان داده است که روزهایی که دما و میزان رطوبت هوا بیشتر بوده است، نرخ مرگ‌ومیر نیز کمتر بوده است.
ویتوریا کولیتزا، مدیر تحقیقات در موسسه تحقیقات بهداشت و پزشکی فرانسه، می‌گوید عامل اصلی شیوع سریع این ویروس در کل دنیا مسافرت‌های هوایی بوده است. اما بعد از ورود ویروس به جامعه میزبان، عامل اصلی انتشار آن تماس نزدیک بین مردم است. کاهش این تماس‌ها نیز می‌تواند باعث کند شدن روند تسری ویروس شود. این دقیقا همان کاری است که خیلی از دولت‌ها در سراسر دنیا با اعمال محدودیت‌های سختگیرانه انجام داده‌اند.
به گفت خانم کولیتزا “هنوز مدرکی دال بر رفتار فصلی کووید-۱۹ وجود ندارد. مؤلفه رفتاری نیز می‌تواند در این مساله نقش ایفا کند.” اما او هشدار می‌دهد که هنوز برای سنجش تاثیر تمهیدات فعلی بر روند شیوع ویروس زود است. “شاید به تنهایی بتوانند با کاهش مسیرهای انتقال بیماری سرعت تسری آن را تا حدی کاهش دهند.”
حتی اگر تعداد موارد ابتلا به کووید-۱۹ در ماه‌های آینده کاهش یابد، این اتفاق می‌تواند به خاطر چند دلیل مختلف باشد – موفقیت تمهیدات پیشگیرانه مانند قرنطینه و منع رفت و آمد؛ افزایش سطح ایمنی در بین مردم؛ یا شاید تاثیر تغییر فصل.
جن آلبرت می‌گوید “تاثیر تغییر فصل، اگر وجود داشته باشد، ممکن است تاثیر دو مؤلفه دیگر را بپوشاند. در کشورهایی که محدودیت‌های ارتباطی مانع انتشار گسترده ویروس شده است، رسیدن پاییز و زمستان ممکن است به بروز موج دوم شیوع این ویروس منجر شود.”
حتی اگر کووید-۱۹ خواص فصلی داشته باشد نیز بعید است که طی فصل تابستان کاملا نابود شود. اما کاهش موارد ابتلا ممکن است مزایایی داشته باشد.
به گفته آقای آلبرت “اقداماتی که برای صاف کردن نمودار صورت گرفته است هزینه اقتصادی گزافی دارد، اما شاید به ما کمک کند تا این همه‌گیری را تا تابستان کش دهیم. هرگونه خاصیت فصلی می‌تواند به نظام‌های درمانی فرصت دهد تا خود را آماده کنند.”
