“سوختگی” شاه‌بَلوط یکی از بیماری‌های قارچی است که باعث از میان رفتن تقریباً کامل جنگل‌های شاه بلوط خواهد شد. رویشگاه شاه‌بلوط در ایران در استان گیلان و در مناطقی چون “ویسرود شفت”، “سیاه‌مزگی شفت”، “قلعه‌رودخان” فومن و “شفارود” رضوانشهر است و حد ارتفاعی رویشگاه‌های شاه‌بلوط بین ۲۰۰ تا ۶۰۰ متر از سطح دریا است که معمولاً در جهت‌های شمالی و غربی قرار گرفته‌اند.
بیماری سوختگی شاه‌بلوط عامل اصلی تخریب رویشگاه شاه‌بلوط در ایران است. این بیماری برای نخستین بار در سال ۷۹ در استان گیلان در منطقه ویسرود در حوزه آبخیز شماره ۱۷ از طریق اداره منابع طبیعی استان گیلان گزارش شد و در سال ۸۵ مورد بررسی قرار گرفت.
تیمی از محققان دانشگاه تربیت مدرس با بررسی میدانی راهکاری را برای علاج‌بخشی این بیماری برای درختان شاه بلوط عرضه کردند.
خطر انقراض برای شاه‌بلوط‌های ایرانی
حامد یوسف‌زاده پایین رودپشتی، عضو هیات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با تمرکز فعالیت‌های تحقیقاتی خود را بر روی گونه‌های درختی جنگلی مثمر با اولویت بر گونه‌های در حال انقراض از جمله شاه‌بلوط دانست و گفت: شاه بلوط (Castanea sativa) درخت جنگلی- باغی، دارویی، صنعتی و با پراکنش بسیار محدود در جنگل هیرکانی ایران است که در خطر انقراض بحرانی (Critically endangered) قرار دارد.
وی با بیان اینکه این گونه درختی استراتژیک، در سال‌های اخیر در معرض بیماری “شانکر” یا سوختگی (بلایت) قرار گرفته است، یادآور شد: این امر در حالی خطر انقراض و کم شدن درآمد مردمی را به همراه داشته که در حال حاضر تقریبا تمامی درختان در اندک رویشگاه باقیمانده از این گونه در جنگل هیرکانی مبتلا به بیماری و در حال خشک شدن هستند.
خشک شدن درخت شاه بلوط بر اثر بیماری سوختگی
یوسف‌زاده، عامل بیماری سوختگی درختان شاه‌بلوط را قارچی به نام Cryphonecteria parasitica ذکر کرد و ادامه داد: اسپورهای آن از طریق زخم و شکاف‌های روی تنه وارد پوست و قسمت‌های زیرین این درختان می‌شوند و به “کامبیوم”های آوندی گیاه که کار انتقال مواد غذایی و آب از ریشه به قسمت‌های بالاتر را به عهده دارند، صدمه می‌زنند. در نتیجه برگ‌ها خشک و پس از مدتی (بین ۲ تا ۱۰ سال) درخت خشک شده و می‌میرد.
این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، اضافه کرد: گزارش‌های منتشر شده نشان می‌دهد این قارچ علاوه بر شاه بلوط به دیگر گیاهان جنگلی و زراعی و بسیاری از گونه‌های درختی چون “چنار”، “زبان گنجشک”، “ممرز”، “بلوط” و “افرا” حمله می‌کند که متاسفانه می‌تواند به عنوان یک سلاح بیولوژیک نامرئی بسیاری از اکوسیستم‌های جنگلی و زراعی را متاثر و صنایع چوبی و دارویی را دچار آسیب کند.
یوسف‌زاده، جنس شاه‌بلوط (Castanea spp) را متعلق به خانواده “راشیان” دانست که در مناطق گرم و معتدل سراسر دنیا می‌روید و افزود: شاه بلوط درختی عظیم، با رشدی سریع و چوب سخت است که ظاهری شبیه به بلوط دارد. در اوایل قرن ۱۹ در مناطق کوهستانی اسپانیا، شاه‌بلوط‌ها جایگزین بلوط‌ها شدند و از آن زمان معلوم شد که این دو گونه می‌توانند زیستگاه‌های اکولوژیکی خود را با هم به اشتراک بگذارند؛ ولی شاه‌بلوط‌ها به دلیل منافع اقتصادی در تولید چوب و میوه ترجیح داده می‌شوند.
وی با بیان اینکه شاه‌بلوط نسبت به ترکیب‌های مختلف آب و هوایی مانند بارش کمتر و درجه حرارت‌های شدید (سرد و گرم) حساسیت بیشتری دارد، اظهار کرد: تولید سالیانه جهانی میوه شاه‌بلوط متجاوز از ۴۰۰ هزار تن است که تولیدکننده‌های اصلی به ترتیب “چین”، “ترکیه”، “کره”، “ایتالیا”، “ژاپن”، “اسپانیا”، “پرتغال” و “فرانسه” هستند.
به گفته وی، چوب و میوه این گونه درختی به طور وسیع در شمال آمریکا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه این گونه نخستین بار در محدوده غربی استان گیلان و چند منطقه محدود نظیر مناطق کوهستانی تالش (سیاه مزگی) و فومن (قلعه‌رودخان) و “ویسرود” گزارش شد، خاطر نشان کرد: شاه بلوط علاوه بر دارا بودن چوب صنعتی، دارای ارزش دارویی هم هست، به طوری‌که مردم بومی از دم کرده برگ شاه بلوط جهت رفع سرفه، سیاه سرفه و به صورت غرغره برای گلو درد استفاده می‌کردند و در طب قدیم از شاه بلوط به دلیل دارا بودن ویتامین B و فسفر فراوان در تنظیم تعادل عصبی استفاده می‌شد.
فعالیت اقتصادی شاه بلوط و ضرورت حفظ این گونه اقتصادی
وی با انتقاد نسبت به جمع‌آوری بذر شاه بلوط برای مصارف خوراکی و فروش به بازار، تاکید کرد: این امر موجب شده که امکان زادآوری طبیعی در رویشگاه‌های این گونه در کشور به حداقل ممکن برسد، به طوری که اکثر درختان حاضر در رویشگاه از طبقه سنی مسن و اندکی هم میانسال هستند.
رنج شاه‌بلوط‌ها از بیماری سوختگی
یوسف‌زاده، بیماری سوختگی را از جمله آسیب‌های درختان شاه بلوط دانست و با بیان اینکه اولین شیوع گسترده بیماری “سوختگی” شاه بلوط ایران در سال ۲۰۰۶ گزارش شده است، ادامه داد: نکته جالب توجه در این زمینه این است که برخی از درختان آسیب دیده بعد از هجوم آفت، طی چند سال مجدد خود را احیاء می‌کنند و بعد از انجام مطالعات گسترده مشخص شد که برخی از سویه‌های عامل بیماری‌زا خود با رقابت درون گونه‌ای سبب حذف عامل بیماری‌زا و کاهش اثرات مخرب آن می‌شوند.
وی با تاکید بر اینکه این موضوع سبب شده است که ایده مبارزه بیولوژیک با عامل بیماری‌زا شکل گرفته و در بسیاری از کشورها اجرایی شود، افزود: در این راستا پروژه‌های بسیار موفقی در کشورهای اروپایی از جمله ایتالیا، مجارستان، پرتغال، فرانسه و آلبانی اجرا شده است. به عنوان مثال در کشور آلبانی با مایه‌زنی درخت به وسیله تیپ‌های کم آزار، حدود ۹۰ درصد درختان بهبود یافتند.
این محقق دانشگاه تربیت مدرس از اجرای طرحی در راستای نجات بخشی شاه بلوط‌های جنگل‌های هیرکانی خبر داد و یادآور شد: هدف این طرح تولید یک “سم‌بیولوژیک” و معرفی دستورالعمل ساده و ارزان در دو سطح عمومی (قابل استفاده برای عامه مردم) و تخصصی (قابل استفاده برای کارشناسان)، با درصد موفقیت بالا و منطبق بر معیارهای محیط زیستی، برای درمان بیماری سوختگی شاه بلوط به عنوان یک گیاه درختی استراتژیک در ایران بوده است.
این متخصص حوزه درختان جنگلی، یادآور شد: در این طرح سعی شد با استفاده از تجربیات سایر کشورها راهکار کاربردی برای حفاظت از اندک رویشگاه‌های باقیمانده این گونه در جنگل‌های شمال ایران پیشنهاد شود.
راهکاری برای علاج‌بخشی شاه بلوط‌ها
وی با اشاره به جزئیات این طرح، خاطر نشان کرد: از سالیان بسیار دور مقابله با بیماری سوختگی شاه بلوط در کشورهای مختلف دنیا آغاز شده است. بر اساس این بررسی‌ها مبارزه بیولوژیکی و انتقال ویروس تیپ‌های کم آزار می‌تواند از شدت بیماری درختان کاسته و حتی سبب توقف بیماری و بهبودی درختان شود.
یوسف‌زاده ادامه داد: به طور مثال برای مقابله با بیماری سوختگی شاه بلوط در آمریکا یک سازمان تخصصی مرتبط با شاه بلوط تاسیس شده و این روش‌ها برای درمان شاه بلوط مورد آزمون قرار گرفته است و نتایج بسیار موفقی را نیز به دنبال داشته است. البته در این راستا پروژه‌های بسیار موفقی نیز در کشورهای اروپایی از جمله ایتالیا، مجارستان، پرتغال، فرانسه و آلبانی اجرا شده است.
وی با بیان اینکه در کشور مجارستان با مایه‌زنی درخت به وسیله تیپ‌های کم‌آزار، حدود ۹۰ درصد درختان بهبود یافتند، خاطر نشان کرد: به طور کلی در همه این کشورها تلاش بر این است که با لحاظ کردن تمام جنبه‌های زیست محیطی و بکارگیری روش‌های ساده، ارزان و آسان کاربرد، در قدم اول درختان بیمار در رویشگاه درمان شوند و در قدم بعدی از شیوع این بیماری به سایر درختان و رویشگاه‌های مجاور جلوگیری شود.
عضو هیات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس روش فیزیکی-مکانیکی و بیولوژیکی را از دیگر متدهای بسیار موفق در کنترل و بهبود این بیماری دانست که گزارش شده است و ادامه داد: در روش فیزیکی- مکانیکی هر سال یا حداکثر هر سه سال یک بار با جنگل گردشی در منطقه، درختان آلوده شناسایی و شاخه‌های آلوده زیر ۵۰ سانتی‌متر منطقه آلوده بریده می‌شوند. همه ابزارها پس از بریدن بایستی با سدیم هیپوکلراید یا اتیل الکل ضد عفونی و شاخه‌های آلوده نیز جمع‌آوری و سوزانده شوند.
وی با تاکید بر اینکه مناطق بریده شده (محل هرس) بایستی با چسب هرس پوشانده شوند، خاطر نشان کرد: در روش بیولوژیکی، از روش التیام با خاک رویشگاه و مایه‌زنی با سویه کم آزار روی درخت بیمار استفاده می‌شود. این دو روش بیولوژیکی (التیام با خاک رویشگاه و مایه زنی) در کشورهای مختلف اروپا از جمله ایتالیا و آلبانی برای مبارزه با بیماری سوختگی شاه بلوط مورد استفاده قرار گرفته است، به طوری که با استفاده از روش “گل‌مالی” ۳۲ درخت از ۴۰ درخت مبتلا به بیماری سوختگی التیام یافتند.
یوسف‌زاده با اشاره به اقدات انجام شده در زمینه مبارزه بیولوژیکی و شناسایی سویه‌های مختلف قارچ عامل بیماری‌زای شاه بلوط، گفت: این سویه در ۴ منطقه اصلی پراکنش این گونه شناسایی شده است، ولی تاکنون گزارشی مبنی بر استفاده از این سویه‌ها در کنترل بیماری و مبارزه بیولوژیکی با این بیماری گزارش نشده است.
مجری طرح اضافه کرد: بنابراین در این تحقیق در سه فاز به ترتیب “شناسایی سویه‌های مختلف قارچ، “مایه‌زنی و “استفاده از خمیر گل” (بهبود درختان بیمار در داخل رویشگاه)” و “تولید سم بیولوژیک و محلول‌پاشی آن روی نهال‌های کاشته شده جهت کنترل بیماری” طراحی شده است.
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه مراحل اجرای این طرح در ۳ فاز عملیاتی می‌شود، توضیح داد: در فاز اول که شامل “شناسایی سویه‌های کم آزار” می‌شود، از تمامی رویشگاه‌های این گونه و از همه درختان سرپا و سالم شاه بلوط موجود، نمونه قارچ تهیه و در آزمایشگاه کشت می‌شود و قارچ‌های کشت‌شده مورد شناسایی قرار گرفته و از این طریق سویه‌های کم آزار با تست بیماری‌زایی مشخص شدند.
وی اضافه کرد: در فاز دوم بهبود درختان بیمار در رویشگاه است، به گونه‌ای که در یکی از رویشگاه‌های اصلی این گونه، حداقل موقعیت مکانی ۲۰۰ درخت بیمار (به صورت پایلوت) مشخص و ثبت شد و سه روش “مکانیکی (بهداشتی)”، “استفاده از گل رویشگاه (Mudpack method)” و “تولید سم بیولوژیک، مایه زنی درختان بیمار با سم تولیدشده” برای بهبود و کنترل بیماری در طی چهار سال مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
یوسف‌زاده فاز سوم این طرح را “احیاء، بازسازی و محصورسازی عرصه” دانست که این فاز خود از سه مرحله “جمع‌آوری بذر و تولید نهال”، “نهالکاری” و ” تولید سم و آزمایش آن” تشکیل می‌شود و یادآور شد: این تحقیق کاملا منطبق بر اصول محیط زیستی و یک روش کاملا زیستی است که دارای مزایایی چون “استفاده از روش مبارزه زیستی به جای روش شیمیایی” است، ضمن آنکه در طی آن سویه‌های کم‌آزار این بیماری برای اولین بار در منطقه شناسایی خواهد شد که می‌توان بعدا با ثبت این سویه‌ها، به عنوان سم بیولوژیک در اختیار کشاورزان و روستاییان منطقه برای مقابله با بیماری قرار داد.
عضو هیات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به مرحله اول این فاز، خاطر نشان کرد: جمع‌آوری بذر و تولید نهال مرحله اول است که برای این منظور از یکی رویشگاه‌ها بذر، تهیه و بعد از اعمال تیمارهای لازم حداقل ۳۰۰ نهال تولید خواهد شد و در مرحله نهالکاری، نهال‌های تولیدی در سال دوم طرح، در داخل یکی از رویشگاه‌های اصلی نهالکاری می‌شوند و حداقل درختی که برای نهالکاری استفاده خواهد شد، ۳۰۰ درخت خواهد بود و سرانجام در مرحله سوم اقدام به تولید سم و آزمایش آن می‌شود، به این صورت که سویه‌های مورد نظر، تکثیر انبوه و به صورت محلول تهیه و حداقل سه بار در طول فصل رویش، عملیات محلول‌پاشی انجام خواهد شد.
انتهای پیام
