وقوع هر گونه حوادث و سوانح اعم از طبیعی و یا غیرطبیعی همیشه علاوه بر خسارات جانی و مالی از نظر روانی نیز بار سنگینی بر دوش بازماندگان بر جای می‌گذارد.
در این بین همدردی و ارائه خدمات به تناسب حادثه روی داده می‌تواند حداقل کمکی برای التیام به خسارات وارده باشد؛ البته شاید بتوان خسارات مادی را با پرداخت‌های مالی و نقدی تا حدودی جبران کرد اما وقتی خسارتها معنوی و آسیب وارده در حوادث به روح و روان تاثیر بگذارد، بهبود دردها و آلام دلها بس دشوار می‌شود.
فاجعه منا از جمله این فجایع است که خاطر بسیاری را مکدر کرد و خانواده های بسیاری را داغ‌دار و چشم‌انتظار. اتفاقی که تا مدت‌ها از اذهان پاک نخواهد شد، بالاخص از ذهن افرادی که از نزدیک شاهد ماجرا بوده و یا عزیزشان را در این سفر از دست دادند.
ارائه خدمات مشاوره‌ای و روانشناختی برای بهبود سلامت روان بازماندگان فاجعه منا لازم و ضروری است چرا که این افراد در خطر آسیب‌های جدی روانی هستند و اگر مداخله حمایتی و روان شناختی از مجروحان در صورتی که به موقع و توسط افراد کارشناس ارائه شود می‌تواند از بسیاری نابسامانی‌های روانی آنها جلوگیری کند.
درچنین شرایطی سازمان‌های مسئول باید با اعزام روانپزشکان نزد این افراد باید آنها را تحت نظر و در صورت نیاز معالجه قرار دهد حال آنکه برخی از روانشناسان و روان پزشکان نیز اقدامات صورت گرفته در این حوزه توسط دستگاه‌های متولی را کافی نمی‌دانند.
رضازاده، رئیس مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور در گفت‌وگو با با اشاره به اقدامات این سازمان در قبال بازماندگان و خانواده‌های جان باختگان فاجعه منا گفت: اولین اقدام بهزیستی ابلاغ بخشنامه‌ای به مدیران کل این سازمان مبنی بر دریافت اطلاعات لازم از سازمان حج و زیارت در زمینه خانواده‌های بازماندگان و حجاج نیازمند دریافت خدمات روانشناسی و مشاوره‌ای بود.
رضازاده ادامه داد: مکاتبه با سازمان حج و زیارت بر ارائه خدمات مشاوره‌ای و روانشناختی، شناسایی خانواده‌های کشته شدگان و مفقودان، تشکیل کمیته‌های مهم استانی و شهرستانی با همکاری سازمان‌های ذیربط مانند وزارت بهداشت، سازمان حج و زیارت، شرکت در مراسم سوگواری خانواده‌های جان باختگان از جمله اقدامات بهزیستی در این حوزه است.
وی ادامه داد: تماس و حضور در جمع خانواده‌ها و همچنین حجاج نیازمند خدمات روانشناسی و مشاوره‌ای، ارزیابی وضعیت روانی خانواده‌ها و حجاج، اعلام آمادگی جهت ارائه خدمات مشاوره و روانشناختی به گروه‌های هدف مذکور از جمله اقدامات بهزیستی در این خصوص بوده است.
رئیس مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور همچنین خاطر نشان کرد: با توجه به آمارهای سازمان حج و زیارت تعداد جان باختگان در استان‌های خراسان رضوی، فارس، گلستان، مازندران، لرستان، تهران، گیلان، اصفهان، آذربایجان غربی، البرز بیشتر از سایر نقاط کشور بوده که اقدامات بیشتری در این استان‌ها انجام شده است.
رضازاده همچنین عنوان کرد: در برخی موارد که خانواده‌جانباختگان اجازه حضور مسئولان را به مراسم سوگواری نمی‌دادند، تیم مددکاری و مشاوره بهزیستی در سکوت کامل به این مراسم ورود کرده و با معرفی خود به یکی از اقوام نزدیک اعلام آمادگی برای انجام خدمات مشاوره‌ای را به آنها می‌دادند. به عنوان مثال در استان گلستان که از اقوام قوم ترکمن بازمانده‌های زیادی وجود دارد، روانشناسان ترکمن را در قالب روانشناسان داوطلب برای کمک به بازماندگان شناسایی کردیم تا به خانواده‌ها خدمات روانشناسی مورد نیاز را ارائه دهند.
وی همچنین از برگزاری نشست با روحانیون برای جلوگیری از بروز شایعات در خصوص جان باختگان و آسیب دیدگان این حادثه اشاره کرد و گفت: بهزیستی با روحانیون صاحب شهرت در هر منطقه برای ورود به منازل جان باختگان و آسیب دیدگان فاجعه منا ، نشست‌هایی را برگزار کرده است.
رضازاده همچنین اظهار کرد: برای ارائه بهتر خدمات روانشناسی به این افراد بروشورهای خط ۱۴۸۰ نیز در سطح وسیع در سراسر کشور توزیع شده است.
وی در ادامه ضمن بیان آنکه این افراد دچار تروما (سندرم فشار پس از آسیب) شده‌اند نیز تصریح کرد: از جمله اقدامات مهم بهزیستی شناسایی افرادی است که در جریان سلسله حوادث حج سال جاری دچار ترومای پس از حادثه شده‌اند.
وی اضافه کرد که با ارائه پرسشنامه در جهت شناسایی و غربالگری افراد آسیب دیده در اقوام و مناطق مختلف کشور اقدامات لازم به عمل آمده و پس از شناسایی افراد به منظور ارائه حمایت‌ها و خدمات روانی اجتماعی برای آنها در بهزیستی تشکیل پرونده داده‌ایم.
طراحی پروتکل اجرایی نحوه عملکرد در بحران حج توسط بهزیستی
رضازاده همچنین عنوان کرد: پروتکل اجرایی نحوه عملکرد در بحران حج نیز توسط بهزیستی به طور کامل طراحی و پس از حادثه به استان‌های سراسر کشور ابلاغ شده است و تا هفته‌های آتی گزارشات نهایی تعداد افرادی که تحت پوشش این طرح قرار گرفته و روند حمایت‌های روانی اجتماعی آنان گزارش خواهد شد.
وی در خصوص طرح “محب” نیز تصریح کرد: طرح محب طرح خدمات مشاوره‌ای و حمایت‌های روانی اجتماعی در بلایا، حوادث و شرایط اضطراری است که به طور خاص برای آسیب دیدگان حادثه منا مجددا مورد پیگیری قرار گرفته است. در قالب این طرح تیم فوریتی شامل کارشناس، روانشناس، مددکاری اجتماعی و روانپزشک در بسیاری از استان‌های کشور از جمله خراسان رضوی، مازندران، فارس و گلستان ورود کامل داشته‌اند.
جملاتی که حال بازماندگان منا را بدتر می‌کند
رئیس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور ادامه داد: اولین مرحله در بحث‌های اینچنینی ابراز همدردی و همدلی با این افراد است و گفتن جملاتی چون “خدا خواسته، قسمت بوده و غیره” بیشتر باعث بهم ریزی حوزه روانی این افراد خواهد شد.
رضازاده تصریح کرد: نباید به افرادی که دارای فرزند یا همسر مفقود هستند تسلیت بگوییم زیرا این افراد آمادگی پذیرش چنین جملاتی را نداشته و به طور طبیعی واکنش‌های بدی را نشان خواهند داد.
وی همچنان اظهار کرد: مداخلات حمایت‌های روانی و اجتماعی باید در جهت کنترل و کاهش آسیب در افراد دچار ترومای پس از حادثه باشد؛ زیرا اگر این اقدامات به هنگام باشند فرد دچار ترومای پس از حادثه نخواهد شد.
رئیس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور تصریح کرد: تروما یک ماه بعد از وقوع حادثه در فرد ایجاد می‌شود و چنانچه اقدامات روانشناسی و روان درمانی به موقع برای این افراد ارائه شود از بروز آن جلوگیری خواهد شد.هم چنین آنکه نیاز است این افراد دوره سوگ برای عزیز از دست رفته شان را به طور کامل برگزار کنند.
تهیه پروتکلی به منظور نحوه برقراری ارتباط با بازماندگان و آسیب‌دیدگان حوادث حج
رضازاده همچنین عنوان کرد:در حال حاضر پروتکل اجرایی نحوه برقراری ارتباط با بازماندگان و آسیب دیدگان حوادث حج و زیارت نیز توسط بهزیستی، به عنوان تنها دستگاهی که به طور تخصصی در این زمینه ورود کرده است به همراه دستور العمل آن به سراسر کشور ابلاغ شده است.
وی همچنین عنوان کرد: طی پیگیریهای صورت گرفته بسیاری از این افراد خواهان قرارگیری در پروسه درمان و روانشناسی هستند اما باید به یاد داشته باشیم همچنان برخی از قومیت‌ها دچار شوک بوده و نیاز است بدون هیچ قضاوتی در کنار آنها به ارائه خدمات خود بپردازیم که از جمله آنها اقوام استان مازندران هستند.
مراسم سوگواری وضعیت سلامت روان بازماندگان فاجعه منا را بهتر می‌کند
بهنام اوحدی، روانپزشک و روان درمانگر نیز در گفت‌وگویی با خبرنگار در ارتباط با بازماندگان و آسیب دیدگان فاجعه منا عنوان کرد: آن دسته از خانواده‌هایی که پیکر عزیزانشان به ایران برگشته و مراسم خاکسپاری برای آنها انجام شده است، وضعیت سلامت روانشان بسیار راحت‌تر از کسانی است که پیکر عزیزانشان به کشور بازنگشته و در عربستان خاکسپاری آنها صورت گرفته است.
اوحدی تصریح کرد: در فرهنگ فارسی و شیعه خاکسپاری میت و داشتن سنگ قبر، همچنین اجرای مراسم سوگواری اعم از شستشوی سنگ مزار و غیره باعث تسکین روحیه فرد داغ دیده می‌شود، به همین دلیل وضعیت روانی گروهی که پیکر عزیزانشان به کشور برنگشته است بسیار پیچیده تر خواهد بود.
وی تصریح کرد: افرادی که در عربستان خاکسپاری شده‌اند به علت آنکه طبق عرف عربستان سنگ مزاری به صورت دائمی برای آنها گذاشته نخواهد شد، سوگ سخت‌تری را داشته و وضعیت روانی‌شان مانند پدر و مادرانی است که دارای فرزندان مفقودالاثر هستند.
این روان پزشک و روان درمانگر تاکید کرد: برای بهبود وضعیت روحی روانی افراد لازم است مراسم سوگ به طور کامل با کمک روانشناس و روان درمان برای آنها برگزار شود؛ همچنین باید از دارودرمانی و داروهای ضد افسردگی، ضد اضطراب و غیره نیز برای آنها استفاده کرد تا مدت سوگ آنها کوتاه تر شود.
اوحدی همچنین مدعی شد: ادای جملاتی چون “مرگ حق است، خداوند خودش خواسته تا این افراد در حرمش زندگی‌شان پایان یابد و غیره” شرایط روحی آنها را بهبود می بخشد.
وی همچنین خاطر نشان کرد: به علت آنکه حج تمتع برای بسیاری از ایرانیان همواره یک آرزوی دیرینه بوده خانواده‌های این افراد باید بپذیرند مرگ عزیزانشان خیلی هم بر خلاف رضایت آنها نبوده زیرا معتقدم حتی اگر آنها به این امر واقف بودند که با رفتن به حج دچار این حادثه می‌شوند نیز اکثریت قریب به اتفاق آنها بازهم به حج می‌رفتند.
این روان پزشک و روان درمانگر همچنین عنوان کرد: انجام کارهای خیریه، کمک به نیازمندان، برگزاری مراسم سوگ و غیره برای شادی روح درگذشتگان آنها باعث آرام شدن وضعیت روانی این افراد نیز خواهد شد.
اوحدی بر روان درمانی‌های گروهی و حمایتی برای این گروه‌ها نیز تاکید کرد و گفت: روانشناسان باید برای پذیرش واقعیت به این افراد کمک کنند.
وی در خصوص افرادی که خود در فاجعه منا حضور داشته و در حال حاضر به کشور بازگشته‌اند نیز عنوان کرد: این افراد دچار تروما (سندرم فشار پس از آسیب) شده‌اند که باید تحت روان درمانی و دارو درمانی قرار گیرند؛ همچنین باید طول درمانی حداقل یک تا دو ساله با کمک دارو درمانی و روان درمانی برای آنها تجویز کرد.
این روانپزشک و روان درمانگر افزود: به علت آنکه جانبازان جنگ در جریان جنگ تحمیلی شاهد صحنه‌هایی بسیار دلخراش تر از فاجعه منا بوده‌اند این افراد با مراجعه به آسایشگاه‌های جانبازان روانی و جسمی جنگ و برقراری ارتباط با آنها می‌توانند از طریق همدلی باعث تسکین حالات روحی خود شوند.
وی افزود: حتی اگر این افراد در حال حاضر هیچ نشانه‌ای از اختلال روانی یا تروما نداشته باشند نیز نیاز است به روان درمان مراجعه، خواب‌ها و صحنه‌های دلخراشی را که دیده‌اند برای روان شناس و روانپزشک بازگو کنند تا بتوان نشانه‌های اختلالات روانی را در آنها شناسایی و مورد درمان قرار داد.
این روان پزشک همچنین اقداماتی که تا کنون برای این افراد صورت گرفته است را کافی ندانست و گفت: باید برنامه مدونی را با همکاری برنامه سلامت روان وزارت بهداشت به عنوان متولی سلامت روان در کشور تدوین شود تا بتوان مانع از بروز اختلالات گسترده در این افراد شد.
ابهری: خدمات بهزیستی به بازماندگان حادثه منا کافی نبود
همچنین مجید ابهری، آسیب شناس نیز در خصوص این حادثه به خبرنگار گفت: وقوع حوادث تلخ مانند فقدان یا غیبت یکی از اعضای خانواده خصوصا پدر یا مادر از نگاه رفتارشناسی باعث بروز افسردگی و مشکلات روحی روانی در فرد خواهد شد.
وی تصریح کرد: در حادثه تلخ منا به علت آنکه افراد خانواده توقعی برای وقوع حادثه‌ای تلخ برای فرد سفر کرده نداشته و منتظر بازگشت زائر خود بودند تا با شادی به استقبال وی بروند، متاسفانه وقوع این حادثه تلخ ضربه هولناکی به روح و احساس آنها وارد کرده است.
این آسیب شناس افزود:در این گونه موارد باید خانواده با پذیرش واقعیت مرگ و حادثه، آمادگی بیشتری برای روبرو شدن با این فاجعه را داشته باشد.
ابهری افزود: دولت و نهادهای متولی با اعزام مشاوران مجرب، ورود مددکاران و متخصصان باید خانواده‌های مصیبت دیده را در تحمل این فاجعه یاری دهند زیرا ارائه مشاوره و انجام راهنمایی‌های لازم باعث کاهش افسردگی‌های این افراد شده و تحمل مصیبت را برای آنها آسانتر خواهد کرد.
وی ادامه داد: همدردی مقام معظم رهبری و رئیس جمهوری و همچنین سایر مسئولان لشگری و کشوری با مردم مسلمان ایران چه هنگام تشییع جنازه‌ها و چه بعد از آن نشانه آشکار همدلی و همدردی با داغ دیدگان بود اما در این گونه مواقع مشاوره‌های روانشناختی می‌تواند کمک موثری به خانواده‌ها داشته باشد خصوصا باید سلامت روان افرادی که هم پدر و هم مادر خود را از دست داده‌اند نیز به شدت مورد پیگیری قرار گیرد.
این آسیب شناس در ادامه اقدامات انجام شده از سوی دستگاه‌های متولی از جمله بهزیستی را کافی ندانست و گفت: اقدامات انجام شده تنها در استقبال از پیکرهای جان باختگان فاجعه منا و همچنین حضور در مجالس آنها بوده و پیگیریهای لازم را نداشته است به همین دلیل لازم است این اقدامات با پیگیریهای بیشتر ادامه پیدا کند.
شایان ذکر است که چندی پیش علیرضا طاهری، مدیرعامل سرای احسان نیز ضمن اشاره به تشکیل کمیسیون ویژه در خصوص حادثه منا به لزوم پیگیری وضعیت بازماندگان این حادثه تاکید کرده و گفته بود: باید به بازماندگان این حادثه و خانواده‌های آنها که در جریان آن دچار مسائل و مصائبی شدند توجه ویژه شده و بر سلامت روان آنها تاکید شود زیرا اگر امروز به آنها رسیدگی نشود در آینده دچار مشکلاتی خواهیم شد.
