اطلاعات جغرافیایی استان زنجان
مرکز استان و شهرستان زنجان در شمال‌غرب ایران و از بزرگترین شهرهای شمال غرب ایران است؛ و براساس آمارنامه‌های منتشر شده دارای ۴۱۶،۸۵۱ نفر جمعیت در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، نوزدهمین شهر کشور از لحاظ جمعیت محسوب می‌شود. مساحت شهر زنجان نیز قریب ۸۱ کیلومترمربع است و یکی از منحصر بفردترین آثار تاریخی را در خود جا داده است.
آشنایی با گنبد سلطانیه
سلطانیه، زمانی پایتخت و مسکن شهریاران ایران بوده و امروزه نیز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.گنبد مشهور سلطانیه که در مسیرتهران- زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود، گنبدی عظیم ودوپوش است که از بی‌نظیرترین گنبدهای دو پوشش زیبا به شمارمی‌آید.
اطلاعات تاریخی بنا
در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه‌ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربی نیز اهمیت فوق‌العاده آن را مورد تاکید قرار داده‌اند. بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و به شیوه معرق‌کاری تزیین شده است چنانچه گویی جامه‌ای فیروزه‌ای بر تن کرده است.
در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی دیده می‌شود که محراب آن دارای حاشیه گچبری است. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می‌رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، در سایت گنبد سلطانیه آرامگاه ملاحسن کاشی نیز وجود دارد.
مولانا حسن بن محمود کاشانی آملی معروف به «حسن کاشی» عارف و شاعر دربار سلطان محمدخدابنده (اولجایتو) (حکـ ۷۰۳-۶۸۳ ق) بود. درباره این که بنا در چه دوره‌ای ساخته شده اختلاف نظر وجود دارد، برخی آن را مربوط به دوران اولجایتو و برخی دیگر آن را مربوط به دوران شاه طهماسب صفوی (حکـ ۹۸۴-۹۳۰ ق) می‌دانند.
اطلاعات معماری بنا
کاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره‌های آن از لحاظ هنر کاشی پزی فوق‌العاده ممتاز و کم نظیر است. پلان بنا در رقوم همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربت‌خانه و سردابه تشکیل شده است. گنبد آرامگاه اولجایتو، با ارتفاع ۵۰/۴۸ متر و قطر دهانه ۴۰/۲۴ متر، بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان است.
این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد ۱۶۰ سانتی‌متر و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتی‌متر است. سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر کرده است.
در فضای گنبدخانه، ۸ جرز سنگین با عرض ۷۸/۶ متر قرار دارد که وزن ۱۶۰۰ تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع و بار وارده بر آن ۲۰۰ تن محاسبه شده است. اگر چه سن پائولوزی تشابهاتی را ازگنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ی فلورانس به این گنبد بیان نموده ولی اینجا مجالی بود برای بیان این مطلب که این بنای زیبای آجری با گنبد آنهرگز کوچکترین تشابهی را باسایر گنبدهای جهان نداشته و اساسا ساختار گنبد سلطانیه ویژگی خاص منحصر بفرد خودش را داشته و هیچ تشابهی به گنبد این کلیسا ندارد.
در این آرامگاه، برای نخستین بار در تاریخ معماری ایران در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشیکاری استفاده شده است. البته تزیینات در این بنا دو لایه بوده و درباره اینپدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است.
در رابطه با کاربرد بنا به عنوان ساعت آفتابی باید گفت که نوری که از سوراخ اصلی گنبد می‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌های کوچک نشان‌دهنده حدود دقیقه است. گنبد سلطانیه بنایی است هشت ضلعی که با آجر ساخته شده است، قطر داخل بنا ۲۵ متر است، در محل اتصال هر دو ضلع، دو ستون قطور و مرتفع در جوار هم ساخته‌اند.
هر ستون به وسیله یک قوس جناغی به ستونی که در انتهای همان ضلع قرار دارد، متصل شده است. در نتیجه در هشت ضلع بنا، هشت طاق مرتفع به وجود آمده است. حد فاصل قوس‌ها در طاق مجاور را، با آجر پوشانده‌اند، در قسمت فوقانی طاق‌ها، طوق زیرین گنبد ساخته شده است و روی آن ساق گنبد را به صورت دایره بنا کرده‌اند. بنا در این قسمت، از هشت ضلعی به صورت دایره در آمده است و بر روی ساق گنبد، گنبد عظیم و رفیع بنا را استوار کرده‌اند، گنبد از نوع دو پوش است و فاصله از نوک گنبد تا کف بنا ۵۲ متر است.
تزئینات داخلی بنای گنبد سلطانیه شامل گچ بری، مقرنس کاری، کاشیکاری، خطوط تزئینی و تزئینات آجری متنوع است. گنبد سلطانیه مجموعه‌ای است بی‌نظیر از اصیل‌ترین هنرهای تزئینی ساختمانی ایران زمین. بر روی دیوارهای داخلی بنا، طرح‌هایی به خط بنایی با ترکیب کاشی آبی رنگ و آجر، کلمات الله، محمد و علی و تلفیق کلمات محمد و علی و ترکیب‌های پیچیده هندسی از کلمه علی ساخته شده است.
برای استحکام بنای گنبد سلطانیه در طی سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ در داخل ستون‌ها و طاق نماها و دیوارها بتون تزریق شد. گنبد سلطانیه یکی از جاذبه‌های توریستی استان زنجان است و همه ساله مورد بازدید گروه کثیری از جهانگردان خارجی و ایرانیان علاقه‌مند به آثار باستانی ایران زمین قرار می گیرد.
اطلاعات تاریخی بنا
در دوره ایلخانان مغول مجموعه بناهایی طـراحی و شکـل گـرفتنـد کـه بـه ابـواب البـر معروف شدنـد. درشهر زنجان که یکی از پایتخت‌های حکـومـت ایلخانی بـود، غـازان خـان و خواجـه رشـید الدین فضل الله دسـتـور بـه ساخت ایـن مجمـوعه‌هـا دادند و در واقع این گونه بناها را بنیان نهادند.
این بناها با قرار گرفتن آرامگاه بانی در مرکز آن شکل گرفتند. با پژوهش‌ها و مطالعات بـه عمـل آمـده مشخـص می‌شـود کـه ابـواب الـبر تـنها به آرامگـاه بانی اطلاق نمی‌شـده اسـت، بلـکـه مجمـوعـه بـناهایی هستنـد کـه در آنها فعـالیـت‌های مذهبی، علـمی ،فرهنـگی ، هنـری و اجتمـاعی انجـام می‌گرفته و نیـزهدف بانیان این بناها کسب خیرات و ثواب مدخر برای خویش بوده است.
مردم استان زنجان خاطره روز نصب آخرین کاشی مرمتی را از یاد نبرده‌اند، روزی که در مراسمی نمادین توسط رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور این کاشی بر بلندای سلطانیه نصب شد. با این حال اما امروز تنها با گذشت یک سال از زمان نصب این کاشی همچنان روند تخریب گنبد ادامه یافته است.
کار بازسازی گنبد سلطانیه از سال ۱۳۴۸ آغاز شده و در این مدت گنبد سلطانیه در ۹ دوره مورد بازسازی قرار گرفت. همین چندماه پیش بود که بالاخره داربست‌های فلزیاز اطراف این بنا خانه کشی کردند و پس از ۳۰ سال فصل‌های مرمت این بنا به پایان رسید. گنبد سلطانیه باید به عنوان یک اثر ثبت شده جهانی مورد توجه بیشتری قرار گیرد، اما تصور می‌شود کسی به اهمیت این اثر تاریخی واقف نیست و انگار مسوولان فراموش کرده‌اند که این اثر بزرگترین بنای آجری جهان است.
در حالی حاضر، بعضی از کاشی‌های گنبد سلطانیه در حال ریزش است و در بسیاری از بخش‌ها دو رنگی فاحشی به چشم می‌خورد. گنبد سلطانیه گرچه امروز به عنوان یک اثر تاریخی ثبت شده در میراث جهانی است ولی می‌بایست در نگهداری این اثر ارزشمند تاریخی در ایران کوشش بیشتری صورت گیرد .
