مناسب بودن فضاهای عمومی، موضوع مهمی است که باید در هر مطالعه‌ای که زندگی روزمره زنان و مردان را مدنظر قرار می‌دهد، مورد توجه قرار گیرد. نیاز به حضور در فضا برای همه گروه‌ها فارغ از جنسیت، سن، سطح درآمد، شغل و غیره، امری ضروری است.
موضوعی که با قدم زدن در شهرها می‌توان بروز و ظهور و یا بی‌توجهی به این مهم را فهمید و زمانی که پای صحبت‌های زنان می‌نشینیم، می‌بینیم که به‌راستی در فضاهای شهری چه عمومی و چه ویژه خود آنها، خواسته‌ها و نیازهایشان برآورده نشده است.
به‌عنوان مثال یک زن و یک دختر از محیط و فضای شهری انتظار دارد که احساس ناامنی را با تاریک بودن محیط و یا دنج بودن پارک‌ها به وی تلقین نکند، بتواند برای چند ساعتی در کنار خانواده و یا با دوستان و همکارانش روی صندلی پارکی بنشیند و صحبت کند. این‌ها خواسته‌های زیادی شاید نباشند، اما می‌توانند زمینه را برای ارتقای روابط اجتماعی، سلامت روحی و روانی زنان و افزایش سطح سرمایه اجتماعی آنها مهیا کنند، اما همین قدم‌ها هم به سبب عدم توجه به نیازسنجی در اجرای پروژه‌های شهری مغفول مانده‌اند.
اما به‌راستی همدان تاکنون چقدر در این مسیر قدم برداشته است؟
در کشورهای توسعه‌یافته برای پیشروی طرح‌های شهری توجه به تمامی اقشار، جنسیت‌ها، گروه‌های سنی و غیره را شاهد هستیم تا صرف هزینه‌ها برای یک طرح بتواند بهترین پروژه برای پاسخ به نیازهای اکثریت را در پی داشته باشد و حتی در کشورهایی که اعتقاد به حجاب و مواردی ازاین‌دست وجود ندارد، برای ارتقای سرمایه اجتماعی زنان، ایجاد محیطی برای رشد و نمو آنها، سلامت روحی و روانی و البته ارتقای سلامت اجتماعی زنان قدم در مسیر محیط‌های ویژه بانوان برمی‌دارند تا بتوان در محیطی آرام با نگاه به نیازهای آنها ساخته شود که پاسخی به دغدغه‌های آنها باشند. اما به‌راستی همدان تاکنون چقدر در این مسیر قدم برداشته است؟
بحث دیگری که دراین‌بین مطرح است، پیشروی طرح‌های ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بوده که لازمه رشد مناسب پروژه‌های شهری است که با نگاه به جنسیت این موضوع در قالب ارزیابی تأثیرات جنسیتی مطرح بوده تا بتوان یک پروژه را با نگاه به اینکه زنان نیز حق بودن در شهر و قدم زدن در آن را دارند، پیش برد.
از سویی، گاه به تمامی زمینه‌های امنیتی فضا توجه کرده‌ایم، اما نامناسب بودن نور و روشنایی یک خیابان می‌تواند موجب شود که احساس ناامنی به یک دختر جوان دست دهد؛ بدین‌سان باید قدم‌ها را به سمتی برداریم که محیط‌های شهری را تنها مختص مردان آن‌هم مردان جوان نکنیم و به این مهم در تمامی زمینه‌های طراحی شهری توجه کنیم. حال دراین‌بین بر آن شدیم تا وضعیت فضاهای شهری همدان را در این راستا بررسی کنیم؛ بدین‌سان در این راستا گفت‌وگویی با علی سجادزاده، دانشیار دانشگاه بوعلی‌سینا همدان و مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان ترتیب دادیم که در ادامه آن را می‌خوانید:
دانشیار دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در گفت‌وگو با قلم با بیان اینکه دو رویکرد در بحث فضای شهری و جنسیت در آن مطرح است، عنوان کرد: یک رویکرد این موضوع را مطرح می‌کند که فضای شهریمان نباید مختص یک جنسیت و به‌نوعی تک‌جنسیتی باشد.
علی سجادزاده در تشریح این موضوع مطرح کرد: در این رویکرد تأکید می‌شود که باید بستر و فرصت لازم و کافی برای همه اقشار و گروه‌های جامعه اعم از زنان، کودکان، سالمندان، ناتوانان جسمی و غیره در فضاهای شهری مهیا شود.
وی با بیان اینکه رویکرد دیگری نیز دراین‌بین وجود دارد، تشریح کرد: در این رویکرد بر زمینه‌های فکری و اجتماعی ایرانی اسلامی تأکید می‌شود.
مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با اشاره به اینکه در این رویکرد عنوان می‌شود که لازم نیست بستر برای ورود همه در فضای شهری مهیا شود، تصریح کرد: این رویکرد مطرح می‌کند که بیشتر زنان برای رفع نیازهای روزانه و خرید از فضاهای شهری استفاده می‌کنند و نیازی نیست فضاهای بیرونی برای زنان به‌صورت تفریحی دیده شود.
وی با اشاره به آنکه با نگاهی به این دو رویکرد می‌توان گفت که باید تلفیقی از این دو را درنظر گرفت، یادآور شد: باید یک رویکرد تعاملی را درپیش گرفت تا بتوان با ملاحظات زندگی شهری بستر را برای حضور زنان و دختران در فضای شهری فراهم کرد.
دانشیار دانشگاه بوعلی‌سینا همدان ادامه داد: در فرهنگ ما نمی‌توان فضای شهری را ۲۴ ساعته دید و فضای شهری در شب‌ها مختص خانواده است؛ بدین‌ترتیب بایستی به این موضوع توجه داشت.
وی درخصوص بایدهای حضور زنان و دختران در فضاهای شهری نیز اظهار کرد: ازجمله این لازمه‌ها می‌توان به در دسترس بودن فضا، دنج نبودن آن، امکان رؤیت‌پذیری و روشنایی مناسب فضا در کنار امنیت آن اشاره کرد.
سجادزاده در این راستا به وضعیت پارک مردم در شهر همدان اشاره کرد و گفت: این فضا به‌لحاظ مکان‌یابی و دسترس‌پذیری مناسب است، اما بایستی امکان حضور بانوان و خانواده در آن مهیا شود.
دانشیار دانشگاه بوعلی‌سینا همدان دستاورد این حضور را نیز رونق فضا، امنیت آن، سرزندگی شهری و مواردی از این دست برشمرد و خاطرنشان کرد: این‌روزها وضعیت پروژه‌های شهری در همدان بهتر از گذشته است و پیاده‌راه‌های همدان به‌نوعی تلطیف شده‌اند.
وی با اشاره به پیاده‌راه اکباتان و پروژه بلوار ارم همدان، تصریح کرد: با این پروژه‌ها فضا برای حضور زنان مهیئتر شده است؛ به‌نوعی که پیاده‌راه اکباتان که فضایی کاملاً مردانه داشت، با اجرای طرح پیاده‌راه‌سازی تاحدی مناسب و فضای آن مقداری تلطیف شده است.
سجادزاده با تأکید بر اینکه اگر به دنبال رویکرد انسانی در فضاهای شهری هستیم نباید نگاه و رویکردمان کالبدی و ترافیکی باشد، خاطرنشان کرد: در نگاه انسانی به فضا به‌جای توجه به ماشین و مواردی این‌چنینی به جداره‌سازی و سنگ‌فرش، استفاده از زمینه‌های فرهنگی، آماده‌سازی فضا برای قدم زدن و تعاملات اجتماعی و غیره توجه می‌شود.
وی در ادامه این گفت‌وگو به بازارهای قدیمی نگاهی داشت و گفت: این بازارها پس از سال‌ها همچنان سر پا هستند، حضور زنان در این فضاهای شهری عمومی پُررنگ است و همچنان با همان وضعیت و سرزندگی ادامه حیات می‌دهند، اما به‌راستی علت این امر چیست؟
دانشیار دانشگاه بوعلی‌سینا همدان علت این موضوع را پیاده‌محوری و انسانی بودن این فضاها و همچنین تنوع فضایی برشمرد و افزود: اگر به این سمت برویم که تنوع فضایی داشته باشیم، یعنی به‌نوعی مانند بازارهای قدیمی که در آن خُرده‌فروشی‌ها فعال‌اند، می‌توانیم شاهد حضور بانوان در فضاهای عمومی شهری باشیم.
مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه پاساژهایی که در آن وسایل الکترونیکی به فروش می‌رسد محیطی مردانه‌اند، گفت: زنان در این محیط‌ها احساس امنیت کمی دارند.
سجادزاده با تأکید بر اینکه باید زمینه برای حضور زنان و قشرهای مختلف جامعه در فضاهای شهری فراهم شود، خاطرنشان کرد: این ایده‌ها است که موجب شده بازارهای قدیمی سرزنده بوده و ادامه حیات دهند.
مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه انسانی کردن فضا، تنوع فضایی و ارائه محصولات انسانی، توجه به امنیت و رؤیت‌پذیری فضا ازجمله مواردی است که در طراحی اماکن عمومی شهری باید مدنظر باشند، اظهار کرد: باید با نگاهی ویژه فضاها را آنالیز کنیم.
وی در پاسخ به اینکه برای فضاهای شهری خاص بانوان باید چه تدابیری اندیشید؟ مطرح کرد: ایجاد یک فضای محصور و دیوارکشی‌شده برای بانوان رویکرد چندان پذیرفته‌ای نیست، چراکه در درازمدت سرزندگی و استقبال از آن کاهش می‌یابد.
سجادزاده در این خصوص با تأکید بر آنکه باید پارک‌های عمومی را به این سمت ببریم که به نیازهای همه اقشار توجه شود و زمینه را برای حضور همه فراهم کنند، ابراز کرد: دیوارکشی و سیم خاردارها و محصور کردن‌ها محیط را منزوی می‌کنند؛ بدین‌سان می‌توان ضمن حفظ حریم‌ها و فضاسازی‌های مناسب با کف‌سازی، پوشش‌های گیاهی و مواردی این‌چنینی، محیط را برای بانوان در فضاهای شهری مهیا کرد.
وی با تأکید بر اینکه باید حریم‌ها داخل پارک‌ها درنظر گرفته شوند، گفت: حتی نرده‌کشی در اطراف محیط‌های دانشگاهی هم درست نیست، چراکه رویکرد تعاملی را کاهش می‌دهد.
نمره ۱۲ یا ۱۳ را به شهر همدان می‌دهم
دانشیار دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه باید به دنبال طراحی حریم‌ها باشیم تا مرزها، در پاسخ به اینکه به فضاهای شهری همدان در این باب و در مهیاسازی حضور بانوان در فضاهای شهری چه نمره‌ای می‌دهید؟ گفت: نمره ۱۲ یا ۱۳ را به شهر همدان می‌دهم، چراکه باید قدم‌های بیشتری در این مسیر برداشت تا شاهد حضور زنان و توجه به نیازهای آنها در طرح‌ها باشیم.
وی با تأکید بر آنکه نقش رسانه‌ها در این جریان‌سازی بسیار پُررنگ است، در پاسخ به اینکه جایگاه طرح‌های ارزیابی تأثیرات جنسیتی در طرح‌های شهری همدان چگونه است؟ گفت: هیچ اولویتی در این زمینه در اجرای طرح‌های شهری وجود ندارد.
سجادزاده در این خصوص به پروژه بلوار ارم، پارک حیدره، پارک آمادای و اکباتان و غیره اشاره کرد و افزود: باید بحث‌های ارزیابی تأثیرات جنسیتی در پروژه‌های شهری مدنظر قرار گیرد تا فضا برای حضور مناسب همه اقشار فراهم آید.
دانشیار دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با تأکید بر اینکه زنان هم باید مطالبه‌گر بوده و نسبت به حق خود حساسیت داشته باشند، گفت: سکوهای نیم‌دایره‌ای در طرح بلوار ارم را برخی موجب کاهش امنیت اجتماعی فضا می‌دانند، اما از آنجا که جای طراحان و جامعه‌شناسان شهری در طراحی‌های این پروژه‌ها خالی است و مهندسان و معماران این کارها را پیش می‌برند، شاهد بی‌توجهی به برخی از زمینه‌ها هستیم.
مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در پایان گفت‌وگو با تأکید بر اینکه در پروژه‌های شهری باید به زنان، کودکان، سالمندان و غیره توجه کرد، تصریح کرد: شاهدیم که فضاهای طراحی‌شده برای جوانان و مردان است.
به‌راستی که در طراحی‌های شهری بایستی به تمامی گروه‌های سنی، جنسی، اقشار مختلف و غیره توجه کرد تا بتوان دستاورد یک پروژه را برای تمامی گروه‌ها شاهد بود.
گاه تجهیزات در دسترس و یا تعریف یک پروژه شاید امکان ورود به این عرصه را مهیا نکند، البته توجه به جنسیت در پروژه‌های شهری در این موضوع جایگاهی ندارد، اما زنان نیمی از جمعیت هستند؛ این درحالی است که شاهدیم سهم اندکی از فضاهای شهری به آنها اختصاص داده شده است. موضوعی که نیاز بوده با توجه به ارزیابی تأثیرات جنسیتی پروژه‌های شهری پیش رود تا بتوان ایجاد زمینه‌هایی برای حضور فعال و مشارکت آنها را شاهد بود، به‌نوعی که فضا جهت حضور، رشد و مشارکت آنها با نگاه به حریم‌ها مهیا شود. موضوعی که این‌روزها با بررسی همدان می‌توان گفت که به‌راستی سهم زنان از فضاهای شهری همدان، تقریباً هیچ است.
فضاهای عمومی به‌طور عام و خاص به‌دلیل ساختار کالبدی و کارکرد اجتماعی، مهم‌ترین وسیله در جهت تقویت جامعه مدنی هستند که می‌توان با برنامه‌ریزی‌های مناسب و توجه به زیرساخت‌ها، زمینه این تقویت را ایجاد کرد.
خاموشی زنان در این زمینه‌ها، یعنی لنگ شدن پای خانواده برای رسیدن به کمال، موفقیت و اعتماد و مشارکت اجتماعی و این امر بر بدنه اجتماعی نیز لطمه وارد خواهد کرد
مناسب بودن فضاهای عمومی شهری موضوع مهمی است که باید در هر مطالعه‌ای که زندگی روزمره زنان و مردان را مدنظر قرار می‌دهد، مورد توجه قرار گیرد. نیاز به حضور در فضا برای همه گروه‌ها فارغ از جنسیت، سن، سطح درآمد، شغل و غیره امری ضروری است؛ بدین‌سان از مسئولین همدان به‌صورت ویژه می‌خواهیم تا طرح‌های استان با نگاه جنسیتی را در پروژه‌های شهری پیش ببرند تا دستان بانوان همدانی از پروژه‌های شهری کوتاه نماند و با بی‌توجهی به نیازها و اولویت‌های بانوان در پروژه‌های مختلف، شاهد فقر حرکتی، اجتماعی، کاهش سرمایه اجتماعی و فرهنگی و البته میزان کم مشارکت‌های بانوان در عرصه‌های مختلف نباشیم؛ چراکه خاموشی زنان در این زمینه‌ها، یعنی لنگ شدن پای خانواده برای رسیدن به کمال، موفقیت و اعتماد و مشارکت اجتماعی و این امر بر بدنه اجتماعی نیز لطمه وارد خواهد کرد و به انزوای اجتماعی، بیگانگی اجتماعی و در نهایت آنومی اجتماعی و حتی خودکشی می‌تواند دامن بزند.
این درحالی است که با کمک گرفتن از نظرات جامعه‌شناسان شهری، روان‌شناسان محیط و طراحان شهری می‌توان محیط‌ها را امن‌تر و شادتر کرد و شاهد این نباشیم که زنان در شهرمان حتی نمی‌توانند در محیطی که محصور با پوشش گیاهی است، ورزش کنند و یا برای چند ساعتی بنشینند.
