قلم- اعتماد اجتماعی یکی از مفاهیم مهم و حیاتی در علوم اجتماعی و عاملی در جهت تعامل بین افراد نسل‌های مختلف در جامعه است. درعین‌حال، اعتماد می‌تواند روابط بین افراد را در سطوح خرد و کلان تسهیل نماید. اعتماد اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین سازه سرمایه اجتماعی و یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی و اجتماعی و عامل بسیار اساسی برای تداوم زندگی جمعی در دنیای پرمخاطره مدرن است. به‌ویژه حال که در دنیایی هستیم، آغشته به ویروس کرونا و روزبه‌روز بیشتر از گذشته، «انبوهی تنها» می‌شویم در این میانه میدان!
اما به‌راستی در این مسیر باید چه کرد؟ آیا باید دست روی دست بگذاریم و مرگ اعتماد اجتماعی را شاهد باشیم؟ اعتمادی که در صورت لنگ شدن پای آن نه‌تنها مشارکت‌های اجتماعی پایین می‌آید بلکه حتی حاضر نیستیم برای ۳۰ ثانیه در آسانسور با دختربچه همسایه واحد روبرویی یک طبقه ساختمان را پایین برویم؟
اعتماد اجتماعی امنیت روانی جامعه را افزایش و تعاملات و روابط اجتماعی را سالم و ساده و آسان می‌کند و ضریب اعتماد عمومی را افزایش می‌بخشد. گرچه اعتماد بی‌رویه آفاتی در پی دارد اما کاهش اعتماد در جامعه آثار زیان‌بارتری در پی دارد.
باید بدانیم که عدم توجه به اعتماد سبب تأخیر در کارها و هزینه‌بر شدن آنها، خلل در روابط و تعاملات و باعث ایجاد مشکلاتی در مشارکت اجتماعی، نظم اجتماعی، سلامت اجتماعی و به‌طورکلی عدم توسعه همه‌جانبه می‌شود.
طبق مطالعات صورت گرفته مشخص شده است که در شرایط کنونی، اعتماد اجتماعی در جامعه ما وضعیت خوب و مناسبی ندارد و به مسئله جدی درآمده است که می‌تواند در آینده به‌عنوان معضل و چالش اساسی بر سر راه تحقق جامعه سالم باشد.
حال باید چه کرد؟ شاید از خود بپرسید مگر کاهش سطح اعتماد اجتماعی چه می‌کند و چه مسیری را پیش رویمان می‌گذارد که مهم باشد به آن توجه و در مسیر جلوگیری از لنگ زدن پای آن در جامعه قدم برداریم. در ادامه با ما باشید در گفتگو با مددکار اجتماعی، مؤسس اورژانس اجتماعی کشور و رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران تا تأثیرات این مسیر را بر زندگی تک تک‌مان روشن سازیم:
نگاه‌های از بالا به پایین را حذف کنیم
سیدحسن موسوی‌چلک در گفتگو با خبرنگار ما با تأکید بر اینکه در سایه با هم بودن است که امنیت را می‌توان بیش‌ازپیش به جامعه بازگرداند، اظهار کرد: بدین ترتیب بایستی از همه ظرفیت‌های جامعه برای اعتمادسازی بیشتر در بین مردم استفاده کنیم.
وی با بیان اینکه سرمایه اجتماعی شاخص‌های متعددی دارد، اضافه کرد: شاخص‌هایی که بیش از بقیه از آن یاد می‌شود، اعتماد اجتماعی است که می‌تواند بستر را برای مشارکت اجتماعی فراهم کند. یکی از انواع اعتماد اجتماعی نیز اعتماد نهادی است و آن اعتماد بین مردم و کارگزاران است. معمولاً در مورد اعتماد اجتماعی این‌گونه تحلیل می‌شود که اعتماد در کوتاه‌مدت ایجاد نمی‌شود. اعتماد بین افراد در یک جامعه در یک بستر زمانی است که شکل می‌گیرد؛ اما اگر اعتماد تخریب شد که گاهی این تخریب در کوتاه‌ترین زمان ممکن اتفاق می‌افتد، ترمیمش مجدداً زمان بسیار زیادی نیاز دارد.
وی با تأکید بر اینکه همه ما کشورمان را دوست داریم، مطرح کرد: تمام تلاشمان را برای آبادانی کشورمان می‌کنیم و حال انتظار داریم تا مسئولین نیز مردم و سازمان‌های غیردولتی عرصه‌های مختلف اجتماعی را باور کنند، از بالا به پایین نگاه نکنند و فاصله‌ها میان دولت و مردم را افزایش ندهند، نداشتن دغدغه معیشت برای همه مردم ازجمله خانواده‌های نیازمند آرزوی همه ماست. بدین‌سان در سایه امنیت و توجه به مسائل مطرح شده می‌توان رشد و ارتقای اعتماد اجتماعی را نیز در جامعه شاهد بود.
افزایش آسیب‌های اجتماعی در نبود اعتماد در جامعه
این مددکار اجتماعی در ادامه صحبت‌های خود به نتایج و پیامدهای کاهش سطح اعتماد اجتماعی در جامعه اشاره کرد و با تلنگری به موضوع آسیب‌های اجتماعی عنوان کرد: باید پذیرفت که در کشور، شاخص سرمایه اجتماعی بسیار پایین آمده است و در این مسیر کاهش اعتماد اجتماعی را شاهد هستیم؛ مصرف مواد مخدر افزایش و سن آسیب اجتماعی کاهش یافته، آسیب‌های اجتماعی زنانه شده‌اند، مصرف مشروبات الکلی افزایش یافته و درون خانوادگی شدن آسیب‌های اجتماعی از مشخصه‌های آسیب اجتماعی کنونی ایران است.
موسوی‌چلک، این وضعیت را ناشی از کاهش سطح اعتماد اجتماعی برشمرد و ادامه داد: اعتماد اجتماعی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل سرمایه اجتماعی شناخته می‌شود اما ما در این مسیر ضعف سیاست‌گذاری داریم.
وی در ادامه صحبت‌های خود به وضعیت آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه در بین جوانان اشاره و خاطرنشان کرد: علاوه بر این‌ها فراگیر نشدن برنامه سلامت اجتماعی، پایین بودن شاخص سلامت اجتماعی، پایین بودن سرمایه اجتماعی مثل اعتماد اجتماعی می‌تواند در شیوع آسیب‌های اجتماعی بسیار تأثیرگذار باشد. بدین‌سان می‌توان گفت که یک بخشی از این ماجرا ناشی از ضعف در سیاست‌گذاری‌های کلان است و بخش دیگر هم کنجکاوی در دوره جوانی که موجب بروز آسیب‌های اجتماعی می‌شود.
مؤسس اورژانس اجتماعی کشور مطرح کرد: متأسفانه آسیب‌های اجتماعی امروزه خانواده‌ها را درگیر خود کرده است.
موسوی‌چلک بر ضرورت افزایش اعتماد اجتماعی در جامعه و تزریق آن به بدنه اجتماع تأکید کرد و افزود: اعتماد اجتماعی در نتیجه صداقت و شفافیت با مردم به‌وجود می‌آید و اعتماد و اطمینان اجتماعی باعث افزایش امید در جامعه و متعاقب آن کاهش آسیب‌های اجتماعی در کشور می‌شود.
مهم‌ترین مؤلفه سلامت اجتماعی، اعتماد مردم است/ مردم را نامحرم ندانیم
وی با تصریح بر اینکه مهم‌ترین مؤلفه سلامت اجتماعی، اعتماد مردم است، اظهار کرد: این هوشمندی دولت و مردم را می‌رساند که از ظرفیت نخبگان برای افزایش رضایت عمومی استفاده کنند و در این مسیر، زمانی که این بستر فراهم شود، اعتمادسازی نیز ارتقا یافته، سطح مشارکت اجتماعی بالا می‌رود و در نهایت سرمایه اجتماعی تولید می‌شود.
این مددکار اجتماعی با اشاره به اینکه صداقت در امور با مردم، نکته مهمی در ارتقای سطح اعتماد اجتماعی است، تصریح کرد: باید دانست که مردم نامحرم نیستند. در هر جامعه‌ای که دولت‌مردانش مردم را نامحرم قلمداد کنند، طبیعتاً فاصله زیادی بین این دو گروه ایجاد می‌شود و دیرتر و سخت‌تر به یکدیگر اعتماد خواهند کرد.
موسوی‌چلک خاطرنشان کرد: اگر این اعتماد وجود داشته باشد مردم ظرفیت‌هایشان را بروز می‌دهند، مردم تاب‌آور می‌شوند و برای هر موضوعی اعتراض نمی‌کنند، اگر این اعتماد باشد مردم مهم‌ترین منبع و مرجع دریافت اخبارشان سازمان‌های مرتبط و رسانه‌های رسمی‌شان خواهد بود.
وی در بخش پایانی این گفتگو با تأکید بر اینکه سرمایه و اعتماد اجتماعی یک شبه ایجاد نمی‌شود، خواستار افزایش پاسخگویی دولت، توجه به مقولات حوزه اجتماعی و نیاز به ارتباط بیشتر با شرکا و نخبگان و سایر ظرفیت‌های اجتماعی شد.
حال که نقش اعتماد اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین عامل اجتماعی به‌خوبی روشن شد، یقیناً می‌توان گفت که زمان آن رسیده تا با ورود مناسب به بحث تصمیم‌گیری‌های کلان سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شکاف بین طبقات و گروه‌های مختلف اجتماعی را شاهد باشیم، سعی کنیم اعتمادهای ازدست‌رفته را برگردانیم و در مسیر ارتقای هرچه بیشتر آن قدم برداریم.
اعتماد یکی از سازه‌های روانی است که بروز آن را در سطوح مختلف فردی، بین‌فردی، اجتماعی و حتی در سطح یک ملت و بین ملت‌ها و فرهنگ‌های مختلف شاهد هستیم. بروز اتفاقات و وجود عوامل برهم زننده اعتماد در بسیاری موارد فقط محدود به سطح فردی و خانوادگی نیست، بلکه در سطوح کلان اجتماعی اتفاق می‌افتد و پرداختن به آن مستلزم توجه بخش‌های مختلف جامعه و حاکمیت به این امر است، تصمیم‌گیری‌های کلان و مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی که می‌توانند موجب بروز، یا تشدید و تعمیق شکاف بین طبقات و گروه‌های اجتماعی مختلف و نیز بین مردم و حاکمیت باشند، موضوعات مهمی هستند که علاوه بر تبعات مختلف دیگر، پی‌آمدهای منفی جدی بر سلامت روانی و اجتماعی مردم خواهند داشت.
اگر نتوانیم به‌درستی در مسیر ارتقای سطح اعتماد اجتماعی پیش رویم، این شکاف بیشتر و شاهد پیامدهای جدی و منفی آن خواهیم بود، از تأثیرات این روند بر روی سلامت روانی و اجتماعی مردم سخن گفت، نارضایتی‌هایی که در ابتدا منجر به کاهش مسئولیت‌های اجتماعی، تعلق به مکان، کاهش هویت در مکان و کاهش میزان مشارکت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آنها خواهد شد و به‌مرور، کاهش شدید سطح تاب‌آوری مردم، نارضایتی‌های عمومی (در شکل‌های مختلفی از وندالیسم فرهنگی و شهری گرفته تا مباحث کلان‌تر) و ورود بحث‌های روانی، باز شدن پای آسیب‌های اجتماعی به جامعه و اختلالات مربوطه به بدنه خانواده‌ها را شاهد خواهیم بود بدین‌سان، زمان آن رسیده تا «اعتماد اجتماعی» به‌عنوان مقوله‌ای مهم دیده شود و در خلال تزریق واکسن کرونا به فکر تزریق «اعتماد اجتماعی» به بدنه جامعه نیز باشیم.
