حسن فرازمند
در هر مراسمی که باشیم، با به صدا درآمدن نخستن نت‌های سرود ملی کشورمان، به پا می‌خیزیم و به احترام آن، سرود را زیر لب زمزمه می‌کنیم و می‌خوانیم: سرزد از افق…
از دیرباز نیز همین‌طور بوده است و هرگاه سرودهای ملی کشورمان نواخته می‌شدند، مردم به احترام آن بی‌حرکت مانده و با احترام ویژه‌ای سکوت کرده و می‌ایستند و گوش فرا می‌دهند.
حال که در حال و هوای ویژه دهه فجر و پیروزی انقلاب قرار داریم، خاطره انگیز است اگر مروری بر چگونگی ساخته شدن نخستین سرود جمهوری اسلامی ایران در ماه‌های ابتدایی انقلاب داشته باشیم.
اما پیش از آن نیز در زمینه ساخت سرود در قرن گذشته اتفاق‌های دیگری در این زمینه هم افتاده است؛ مثلاً این که چگونه نخستین سرود ملی ایران ساخته شده است و به دستور چه کسی و توسط چه کسی؟…
در کتاب «مجموعه سرودها و ترانه‌های ملی و میهنی ایران»، شرح کوتاهی در این‌باره نوشته شده است:
ناصرالدین شاه در سال ۱۸۷۳ میلادی (برابر ۱۲۵۲ هـ. ش و ۱۲۹۰ هـ. ق) دستور ساخت مارشی را به«آلفرد لومر» استاد فرانسوی موسیقی دارالفنون می‌دهد که در دیدارهای رسمی شاه در کنار سرودهای ملی دیگر کشورها نواخته شود. این مارش بی‌کلام، «سلام‌شاه» نامیده شد و در مراسم رسمی به جای سرود ملی ایران به کار رفت و به همین دلیل اروپاییان از آن به عنوان سرود ملی ایران یاد کرده‌اند.
همچنین «یوهان اشتراوس» در سال ۱۸۶۴ میلادی یعنی ۴ سال پیش از آمدن «آلفرد لومر» به ایران، مارشی به نام «مارش ایرانی» (آلمانی: persischer marsch) ساخت که سال‌ها بعد در هنگام استقبال از ناصرالدین‌شاه در وین به جای سرود ملی ایران نواخته شد. «عباس امانت» در کتاب قبله عالم آورده است: «آهنگ موسیقی نظامی که به مناسبت دیدار ناصرالدین‌شاه از وین در سال ۱۸۷۳ میلادی به آهنگ‌سازی به شهرت «یوهان اشتراوس» سفارش داده شد، تا به جای سرود ملی ایران نواخته شود، مظهر تلاشی بود تا گونه‌ای توشه نغمه‌سرایی «متمدن» برای شاهنشاهی ایران تعبیه شود».
با این حال در برخی منابع، زمان نواخته شدن این مارش در وین را مربوط به سفر دوم (۱۸۷۸ میلادی برابر ۱۲۵۷هـ.ش و ۱۲۹۵ ه.ق) است و برخی نیز مربوط به سفر سوم ناصرالدین‌شاه (۱۸۸۹ میلادی برابری ۱۲۶۸ هـ. ش و ۱۳۰۶ هـ.ق) می‌دانند.
این آهنگ، شعری به زبان فرانسوی داشته است که سروده میرزا رضاخان دانش معروف به «پرنس ارفع» است و یوهان دکر ـ شنک، نوازنده اتریشی مقیم سن پترزبورگ، سرود و آهنگ آن را تنظیم کرده است که بعدها ترانه تاجگذاری احمدشاه قاجار مورد توجه او قرار گرفت و مقرر شد آهنگ آن به عنوان «مارش ملی ایران» شناخته شود. این مارش با نام «سلامتی دولت علیّه ایران» ساخته غلامرضا امیرپنجه سالار معزز رئیس‌کل موزیک بود.
برای این مارش شعری نیز سروده شد. ظاهراً نت این سرود، نخستین‌بار با نام «مارش ملی ایران» در روز نخست رجب ۱۳۲۷ هـ.ق (۲۸ تیر ۱۲۸۸شمسی) یعنی چند روز پس از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان و شکست محمدعلی شاه قاجار در «مطبعه فاروس» در تهران به چاپ رسیده است.
این سرود توسط سالار معزز برای کلیه سازهای نظامی تنظیم شد و برای دولت‌هایی که انقلاب مشروطیت ایران را پذیرا شدند، ارسال گردید.
مجموعه سه‌گانه سرود شاهنشاهی، سرود پرچم و سرود ملی ایران در دوره رضاشاه و پیش از سفر او به ترکیه تهیه شد. این سه سرود دارای وزن و آهنگ یکسانی هستند.
شاعر «سرود شاهنشاهی» و «سرود ملی» محمدهاشم افسر (شیخ‌الرئیس افسر) و شاعر «سرود پرچم» پارسا تویسرکانی و آهنگساز این مجموعه داوود نجمی مقدم است.
نخستین سرود ملی پس از انقلاب
«پاینده بادا ایران» اولین سرود ملی رسمی جمهوری اسلامی ایران است که پس از انقلاب، بر اساس شعری از ابوالقاسم حالت و موسیقی محمد بیگلری‌پور ساخته شد. در فاصله زمانی سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۷۱ از این سرود به‌عنوان سرود ملی و رسمی ایران استفاده می‌شد. برخی معتقدند که آهنگ ساخته شده برای آن به سرود قبل از انقلاب شباهت داشت. این سرود با همکاری محمد بیگلری‌پور و ابوالقاسم حالت و در فاصله زمانی ۲۵ بهمن تا ۱۵ اسفند سال ۱۳۵۷ ساخته شد. کار ساخت سرود در اسفندماه سال ۱۳۵۷ به پایان رسید و به‌علت تعطیلی استودیوهای صدا و سیما در آن زمان، این کار با ارکستر سمفونیک و گروه کر و در خارج از صدا و سیما اجرا شد و شعر آن به این مضمون است:
شد جمهوری اسلامی به پا
که هم دین دهد هم دنیا به ما
از انقلاب ایران دِگر
کاخ ستم گشته زیر و زبَر
تصویر آینده ما،
نقش مراد ماست
نیروی پاینده ما،
ایمان و اتحاد ماست
یاریگر ما دست خداست
ما را در این نبرد او رهنماست
در سایه قرآن جاودان
پاینده بادا ایران
….
آزادی چو گل‌ها در خاک ما
شکفته شد از خون پاک ما
ایران فرستد با این سرود
رزمندگان وطن را درود
آیین جمهوری ما
پشت و پناه ماست
سود سلحشوری ما
آزادی و رفاه ماست
شام سیاه سختی گذشت
خورشید بخت ما تابنده گشت
در سایه قرآن جاودان
پاینده بادا ایران
علت کنارگذاری سرود پاینده بادا ایران
مرحوم استاد مشفق کاشانی در کتاب «خلوت انس» در بر گیرنده شرح احوال و آثار و مکاتبات ادبی تنی چند از شعرای معاصر است، می‌نویسد:
اولین سرود جمهوری اسلامی ایران طولانی بود و برای اجرا در مجامع بین‌المللی مناسب به‌نظر نمی‌رسید. مقرر شد سرودی دیگر ساخته شود. از بین تعداد زیادی آهنگ که توسط آهنگ‌سازان مشهور آماده شد، تنها آهنگ دکتر حسن ریاحی که اجرای آن ۵۹ ثانیه وقت می‌گیرد، مورد تصویب قرار گرفت. سپس از میان ده ـ دوازده شعری که توسط شاعران شورای عالی شعر صدا و سیما بر اساس ملودی مورد بحث سروده شده بود، سرود ساعد باقری (سرود ملی ایران) به‌اتفاق آراء انتخاب و با تغییراتی جزئی آماده اجرا گردید که همین سرود ملی فعلی ماست که با عنوان «سر زد از افق» معروف و مشهور است.
سازنده نخستین سرود جمهوری اسلامی ایران
ابوالقاسم حالت ملقب به ابوالعینک (۱۲۹۸ ـ۱۳۷۱) شاعر، مترجم و طنزپرداز ایرانی بود. وی شاعر سرود پاینده بادا ایران، اولین سرود ملی ایران بعد از انقلاب (با آهنگ محمد بیگلری‌پور) است.
این مترجم و محقق توانای معاصر در سال ۱۲۹۸ در تهران به‌دنیا آمد و پس از تحصیلات مقدماتی و متوسطه به استخدام شرکت ملی نفت ایران درآمد و تا زمان بازنشستگی در خدمت این سازمان بود.
ابوالقاسم حالت در جوانی به فراگیری زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسه پرداخت و از سال ۱۳۱۴ ه. ش به شعر و شاعری روی آورد و به سرایش در قالب کهن و تذکره‌نویسی همت گماشت. دیوان حالت که مشتمل بر قطعات ادبی، مثنوی‌ها، قصاید، غزلیات و رباعیات است، خود نمایانگر عمق دانش‌های ادبی این محقق است.
وی از سال دور همکاری خود را با مجله معروف فکاهی توفیق آغاز کرد و بحر طویل‌های خود را با امضای «هد‌هد میرزا» و اشعارش را با اسامی مستعار «خروس لاری»، «شوخ»، «فاضل ماب» و «ابوالعینک» به‌چاپ می‌رساند. علاقه به مسائل دینی سبب شد از سال ۱۳۲۳ هر هفته چند رباعی جدی که ترجمه‌ای از کلمات قصار حضرت علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) بود در مجله «آئین اسلام» چاپ کند. حالت در ترانه‌سرایی نیز دستی توانا داشت و عموماً این ترانه‌ها در قالب فکاهی، انتقادی علیه وضعیت سیاسی و اجتماعی آن زمان بود.
وی در آن سال‌ها با نشریات امید، تهران مصور و پیام ایرانی نیز همکاری داشت و ملک‌الشعرا بهار او را به کنگره نویسندگان ایران دعوت کرد.
حالت در زمینه موسیقی اصیل ایرانی نیز فعالیت داشت و سراینده نخستین سرود جمهوری اسلامی بود. وی پس از انقلاب اسلامی نیز علیرغم کهولت سن مدت زمانی نسبتاً طولانی با مجله گل آقا همکاری کرد. از ابوالقاسم حالت آثار ادبی و فرهنگی فراوانی در زمینه‌های طنز، شعر، ادبیات و ترجمه باقی مانده است. وی در سوم آبان سال ۱۳۷۱ بر اثر سکته قلبی درگذشت.
در قسمتی از وصیت‌نامه استاد ابوالقاسم حالت، طنزنویس معروف مجله‌های توفیق و گل آقا چنین می‌خوانیم:
بعد مرگم نه به خود زحمت بسیار دهید
نه به من بر سر گور و کفن آزار دهید
نه پی گورکن و قاری و غسال روید
نه پی سنگ لحد پول به حجار دهید
آهنگساز نخستین سرود جمهوری اسلامی
«محمد بیگلری‌پور»
در سال ۱۳۲۴ در شهر تهران به‌دنیا آمد. وی از چهره‌های برجسته موسیقی کشورمان بود. بیگلری‌پور که علاقه‌مند به هنر موسیقی بود، در دانشگاه تهران تحصیل کرد و در همانجا نیز به آموزش می‌پرداخت.
وی آهنگساز و رهبر ارکستر سمفونیک صدا و سیما بود و موسیقی سرود «پاینده بادا ایران»، اولین سرود ملی ایران بعد از انقلاب، از آثار اوست.
بیگلری‌پور پس از آنکه مجوز تأسیس هنرستان موسیقی صدا و سیما را گرفت، شاگردان زیادی را پرورش داد و یک گروه موسیقی از میان دانشجویان دانشکده صدا و سیما تشکیل داد.
ساخت سمفونی‌‌های انقلاب، ایران، حضرت محمد(ص)، کوه و اجرای سمفونی «درازل» از دیگر فعالیت‌های اوست.
محمد بیگلری‌پور، پیشکسوت موسیقی و رهبر ارکستر سمفونیک سازمان صدا و سیما، دی‌ماه سال ۱۳۹۱ در پی ابتلا به سرطان در بیمارستان درگذشت .
