بروز این بیماری تحت تأثیر عوامل اجتماعی است. عادت های غذایی و ارتباط انسان ها با جانوران وحشی مثل خفاش جنبه هایی از فرهنگ جوامع انسانی همانند چین هستند این عناصر فرهنگی به عنوان زمینه های اجتماعی جهش ژنتیکی انتقال از حیوان به انسان و بروز این بیماری در کشور چین و شهر ووهان عمل نموده است.
شیوع و همه گیری این بیماری با توجه درگیری جمعیت کثیری از مردم جوامع و نقش اساسی ارتباطات انسانی در انتقال و سرایت بیماری بعد اجتماعی مهمی از این بیماری است و به راحتی می‌توان آن را به عنوان یک مسئله اجتماعی تلقی نمود.
فرآیند بیماری و علائم آن هر چند در درجه اول جنبه های زیست شناختی و پزشکی دارند همانند اکثر بیماری ها در چارچوب جامعه و اجتماع معنای اجتماعی پیدا می‌کنند و انسان‌ها و جوامع بر این اساس با آنها برخورد دارند.حتی برخی از این معانی اجتماعی می‌توانند در تضاد آشکار با معانی زیست‌شناختی و یا پزشکی باشند.
تعریف اجتماعی بیمار و نقش بیمار و شیوه های برخورد با آن بعد اجتماعی مهمی از بیماری را تشکیل می دهد و بر همین اساس معافیت‌هاومحدودیت های نقشی و ارتباطی و تعریف و ایجاد امتیازات خاص برای بیماران مشخص می‌شود و حتی چنین تمایزاتی بعد از مرگ بیمار هم وجود دارد.
تعریف بیماری و جنبه های آن در سطوح فردی ،گروهی(سازمانی،قومی،نژادی،جنسیتی،سنی …)جامعه ای(کشوری)وجهانی از ابعاد اجتماعی مهم این بیماری محسوب می‌شود که هر کدام مباحث خاص و مفصلی را می‌تواند در بر بگیرد.
بعد اجتماعی مهم دیگر این بیماری پیامدهای آن برای جوامع و انسان ها و گروه های آنها و به طور خاص پیامدهای اجتماعی بیماری است. می تواند در سطوح فردی و گروهی و جامعه ای و جهانی و در ابعاد زمانی کوتاه مدت و میان مدت و درازمدت مطرح و مورد بررسی قرار گیرند.
ارزیابی رفتارمردم در ارتباط با کرونا:
با توجه به ابعاد اجتماعی بیماری کرونا، می توان رفتار مردم ایران در ارتباط با این بیماری را بررسی و تحلیل کرد.
آنچه بر مبنای اخبار و وقایع و همچنین گفته‌های برخی مسئولین و برخی مصداق ها مثلاً خلوتی نسبی فضاهای عمومی شهری، خلوتی و یادر ترافیک ناچیز جاده ها و کاهش سفرهای نوروزی تا حد ۷۵ درصد، استفاده بخش قابل توجهی از مردم قابل مشاهده در شهرها با امکانات حفاظتی همانند ماسک و دستکش و همچنین هجوم مردم برای خرید چنین تجهیزاتی و نایاب یا کمیاب شدن آنها در بازار و…. می توان گفت این است که اکثریت مردم حداقل ۵۰ درصد در چارچوب برنامه ها و اقدامات حفاظتی و فردی و جمعی در مقابله با کرونا عمل می کنند و به عبارت دیگر بیشتر مردم با این برنامه‌ها و اقدامات همراهی می نمایند.
البته توجه غالب در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بر بی اعتنایی مردم به این( مثلاً بسیاری از سفرهای نوروزی در این وضعیت)ضدیت بااین برنامه ها( مثلاً هجوم برخی مردم به اماکن متبرکه و یا بوسیدن و لیسیدن ضریح ها)و یا کژبرخوردها و با ان ها( مثلاً جایگزین برخی روش‌ها و یا درمان های سنتی تحت عناوینی مثل طب اسلامی و یا رتبه ایرانی با این برنامه‌ها و اقدامات)است.
این توجه رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی تاحدودی برداشت ما از رفتار مردم ایران را دچار سوگیری و منفی گرایانه می کند.
البته کارکرد مثبت این نوع توجه این است که با بزرگنمایی رفتارهای غلط در برخورد با کرونا مردم را تا حدودی از آنها دور کرده و موجبات همراهی بیشتر با برنامه‌ها و اقدامات حفاظتی فردی و جمعی می شود.
در مقابله با برنامه ها و اقدامات حفاظتی فردی و جمعی اکثریت مردم این برنامه ها را همراهی کردند.
بدیهی است ترس و واهمه از ابتلای خود و اعضای خانواده به این بیماری ازنزدیک ترین عواملی است که مردم را به پایبندی به برنامه‌ها و اقدامات حفاظتی وامی‌دارد.
این امر خود به میزان آگاهی از بیماری و جنبه‌های مختلف آن بستگی دارد.
شبکه های اجتماعی و رسانه ها نقش پررنگی در این امر ایفا نموده اند.
هرچند پیام های دولتی و حاکمیتی به ویژه از طریق صدا و سیما نقش مهمی در این اطلاع‌رسانی داشتند اما بخش‌های غیرحاکمیتی و مردمی و به ویژه متخصصین حوزه بهداشت و درمان نقش پرنگی را اجرا کردند.
همچنین نقش منابع اطلاعاتی و رسانه های خارجی در خور توجه بوده است.
از سایر عوامل مهم که به صورت عمومی و چه به صورت سازمانی زمینه‌ساز همراهی و یا وادار کردن مردم جهت اقدامات پیشگیرانه و یا کنترل کورونا شده است، برنامه ها و محدودیت های حاکمیتی همانند محدودیت‌های ۰ و تعطیلی بسیاری از واحدهای صنفی و یا دولتی بوده است که غالباً از طریق ستاد ملی مبارزه با کرونا مصوب و توسط نهادهای اجرایی انتظامی و نظارتی اجرا می‌شد.
اما آنچه بیشتر در خور توجه بوده و هست و در فضای عمومی و رسانه‌ها هم مورد بحث قرار گرفته، عدم پایبندی بخشی از مردم به برنامه ها به اقدامات حفاظتی فردی و جمعی در مقابله با کرونا بوده است.
در واقع بخشی از جامعه با برخوردهای متفاوت نظیر عدم رعایت این برنامه‌ها ضدیت با آن و یا کژ برخورد با این برنامه ها و جایگزینی روش های غیر معمول و غالبابی پایه با این مسئله روبرو شدند.
(حسین پور،۱۳۹۹،ص۶)
علل و عواملی که باعث این رفتارها می شوند به شرح زیر می باشد:
۱- در هم تنیدگی شدید روابط و پیوندهای اجتماعی و وابستگی زیاد این روابط و پیوند ها با تماس های بدنی(دست دادن،روبوسی وبغل کردن)درجامعه ایران
۲- ضعف عدم نهادینه شدن سواد بهداشت و سلامت در بخش عمده ای از مردم و در نتیجه بی توجهی آنها به قواعد و موازین بهداشتی
۳- فقدان یا ضعف اطلاع رسانی به ویژه برای مناطق و اقشاری که دسترسی محدود تری به رسانه‌ها و اینترنت و شبکه‌های مجازی دارند.
۴- الزام ها و اجبار های معیشتی بخش قابل توجهی از مردم به ویژه از اقشار پایین ،حاشیه‌نشینان و کارگران که هم مجبور به امرار معاش روزانه خود در هر شرایطی هستند و هم توان و دسترسی چندانی به تجهیزات محافظتی در مقابل کرونا ندارند.
۵- محدودیت دسترسی بخش زیادی از مردم به امکانات و مواد لازم برای پیشگیری و مقابله با کرونا همانند ماسک دستکش و مواد ضد عفونی با توجه به کمبود شدید آن در بازار و داروخانه ها.
۶- عدم انجام بخش زیادی از وظایف نهادهای دولتی و حاکمیتی در این شرایط بحرانی در رابطه با قرنطینه، فراهم کردن مایحتاج عمومی و مواد و تجهیزات مراقبتی به ویژه برای اقشار آسیب پذیر.
۷- ظرف اعتماد به دولت و نهادهای حاکمیتی و رسانه‌های داخلی و به ویژه صدا و سیما.
۸- ظرف اعتماد به پزشکی مدرن و نظام بهداشت و درمان در کشور.
۹- تقدیرگرایی، خرافه گرایی و برخی برداشت های نادرست و مناسک گرایانه دینی ومذهبی
۱۰- ظرف همراهی و همکاری نهادها و مراجع مذهبی با برنامه های مقابله با کرونا.
۱۱- ناهماهنگی های گفتاری و عملی بسیاری از مسئولین کشوری و دست‌اندرکاران مربوطه که هم زمینه کاهش بیشتر اعتماد به آنها را فراهم می کند و هم آنها را در معرض اتهامات مربوط به بی توجهی و کم توجهی و یا سوء مدیریت قرار می دهد.(حسین پور،۱۳۹۹،ص۸)
راهکارهای اجتماعی مواجهه و غلبه بر کرونا:
زنجیره انتقال کرونا در واقع یک زنجیره اجتماعی است و به ارتباطات انسانی کاملاً وابسته است.
از این منظر می توان این ویروس را یک ویروس ضد اجتماعی و آفت روابط اجتماعی دانست.
اما از آنجا که در عمل امکان قطع روابط اجتماعی و ارتباطات انسانی وجود ندارد به ناچار می‌بایست شکل این روابط را تغییر داد و محدودیت‌هایی را برای آن اعمال کرد.
اما نکته جالب و بسیار مهم این است که این امر نیز خود عمل و راهکاری اجتماعی است.
در معنای اعم و کلی می توان گفت هر نوع راهکار برای پیشگیری و کنترل مقابله و درمان بیماری و کرونا، از آنجا که جزء دستاوردهای انسانی است و نیاز به تصویب و تعریف اجتماعی دارد، راهکاری اجتماعی محسوب می شود.
اما در این مورد و در معنای خاص می‌توان راهکارهای اجتماعی را راهکارهایی دانست که مستلزم تغییر و یا تهدید روابط اجتماعی باشند و البته همانند معنای کلی به تصویب و تعریف اجتماعی برسند.
در این معنا برای مقابله با شیوع بیماری کرونا و یا کنترل آن می‌توان راهکارهای زیر را مطرح نمود:
۱. محدود کردن روابط اجتماعی جسمانی ضروری به اعضای خانوار که در یک خانه زندگی می کنند.
۲. جایگزینی روابط اجتماعی حضوری و فیزیکی با روابط اجتماعی مجازی
۳. جایگزینی روابط اجتماعی جسمانی با روابط اجتماعی شفاهی و دیداری
۴. جایگزینی فاصله شخصی با فاصله اجتماعی در خارج از چهارچوب خانوار
۵. استفاده از تجهیزات واسطه ای مورد نیاز به مانند ماسک و دستکش در ضرورت های ارتباطات انسانی و روابط اجتماعی و یا کاری نزدیک با دیگران
۶. حذف مسافرت‌های درون و برون شهری جز در موارد اضطراری
۷. به تعویق انداختن مراسمات جلسات و گرد همایی ها به زمان ایمن و یا جایگزینی آن با روش های مجازی و غیر ضروری
۸. حذف و یا به تعویق انداختن مراسمات جمعی مذهبی( مثل نماز جماعت و جمعه و زیارت ها )تا زمان ایمن
۹. جایگزینی کار حضوری و فیزیکی با دور کاری و یا کار مجازی در حد امکان.
۱۰. جایگزینی کلاس و آموزش حضوری با آموزش و برنامه های مجازی
۱۱. استفاده از نهادها و شخصیت‌های مذهبی و صاحب نفوذ اجتماعی برای تعریف اخلاقی و مذهبی و اجتماعی پروتکل های بهداشتی و درمان مقابله با کرونا.
۱۲. حذف کلیه روابط اجتماعی جسمانی با بیماران و ناقلان و محدودیت روابط با استفاده از تجهیزات واسطه ای با آنها به مراقبان خانوادگی و کادر درمانی و در کنار اینها حداکثر مراقبت ها و حمایت های اجتماعی مورد نیاز تا زمان بهبودی کامل
۱۳. اصناف از خرید های عمده و بیش از نیاز مواد ضدعفونی و تجهیزات محافظتی همانند ماسک و دستکش در راستای گسترش محافظت جمعی همشهریان و هموطنان در مقابل کرونا و در نهایت کاهش ریسک ابتلای خودشان
۱۴. استفاده از فضاها ظرفیت‌ها و تجهیزات در دسترس ویژه برای بنگاه ها و واحدهای تولیدی جهت تأمین بیشتر نیازهای فزاینده مردم به ویژه به مواد و تجهیزات محافظتی و مراقبتی و ایجاد خطوط تولید یا تبدیل آن ها در این راستا
۱۵. حمایت های اجتماعی از طریق ارتباطات تلفنی و مجازی و پشتیبانی اقتصادی با تامین نیازهای معیشتی و بهداشتی و درمانی از قشرهای آسیب پذیر و به ویژه خویشاوندان. سازمان‌های مردمی و تشکل های مددکاری می‌توانند در این زمینه نقش پررنگی داشته باشند
۱۶. حمایت عاطفی و قدردانی و تحسین کادر بهداشتی و درمانی و سایر اقشار ای که با به جان خریدن ریسک ابتلا به کرونا در حال خدمات رسانی به بیماران و سایر مردم هستند.
۱۷. اسکان تغذیه و مراقبت و قرنطینه کودکان خیابانی و مردم بی خانمان
۱۸. مشارکت های داوطلبانه در برنامه‌ها و اقدامات مقابله با کرونا و رسیدگی به اقشار آسیب پذیر و بیماران کرونایی و خانواده هایشان.
پیامدهای شرایط پیش آمده به واسطه شیوع کرونا در کوتاه‌مدت و میان‌مدت و بلندمدت برای جامعه ایران:
مهمترین پیامد ها در ایران را می‌توان در سه دوره کوتاه به درد و میان مدت و دراز مدت در موارد زیر خلاصه کرد البته نمی‌توان ادعا کرد این پیامدها تنها مربوط به اثرات شیوع بیماری کرونا هستند بلکه این پیامدها ناشی از ترکیب عوامل مختلف مربوط به شرایط جامعه ایران با شیوع این بیماری می باشد.
الف)درکوتاه مدت:
همه گیری تاریخی بی نظیر در کشور از حیث گستردگی.
تلفات انسانی قابل توجه در مقایسه با پیشرفت های پزشکی صورت گرفته به انتظارات موجود.
فشار زیاد و بیش از حد به بخش بهداشت و درمان کشور و تلفات قابل توجه کادر درمانی.
ایجاد همدردی اجتماعی و جهانی و ارتقای نسبی هویت و همبستگی ملی و انسانی.
چالش ها و فشارهای اقتصادی قابل توجه به ویژه برای اقشار پایین و آسیب پذیر جامعه با توجه به توقف یا از بین رفتن بسیاری از فعالیت های اقتصادی و معیشتی.
کمرنگ شدن و تضعیف بسیاری از ارتباطات انسانی و روابط اجتماعی ویژه به صورت حضوری و فیزیکی.
تجدید ارتباطات و روابط اجتماعی درون خانوار و خانواده و البته همراه با افزایش نسبی اختلافات و تضادهای درون خانوادگی به ویژه بین زوجین.
به حاشیه رفتن قابل توجه نهادهای مذهبی و کنشگران آنها با توجه به تعطیلی اکثریت مراسمات و مناسب که مذهبی به ویژه نماز جمعه و جماعت و تعطیلی یا محدود شدن فعالیت‌های اغلب فضاهای مذهبی همانند مساجد و حوزه‌های علمیه و زیارتگاه ها.
به حاشیه رفتن نهادهای آموزشی از آموزش و پرورش تا دانشگاه‌ها با توجه به توقف آموزش های حضوری و کلاسی
فشار شدید بر دولت و حاکمیت با توجه به وظایف و مسئولیت‌های آنها و همچنین انتظاراتی که از دولت در چنین شرایط بحرانی می‌رود.
تعطیلی نسبی و توقف فعالیت‌های بخش های عمده گردشگری.
کاهش آلودگی هوا و تخریب محیط زیست.
افزایش شدید استفاده از اینترنت و فضای مجازی در بیشتر حوزه های جامعه و نهادهای اجتماعی همانند اقتصاد و آموزش و سیاست دین و خانواده، در واقع فعالیت های مجازی در بسیاری از موارد در حال حاضر جایگزین فعالیت‌های حضوری شده است.
ب)درمیان مدت:
رکود اقتصادی
رشد شدید بیکاری و فقر
تلاش حکومت و مردم برای احیای اقتصاد و بازیابی فرصت های شغلی
احتمال بالای اعتراضات مردمی و به ویژه اقشار پایین و کارگران
ترمیم نسبی ارتباطات انسانی و روابط اجتماعی به صورت حضوری و به شکل رو در رو
افزایش توجه به نهاد و کادر بهداشت و درمان و ارتقای جایگاه اجتماعی آنها
بازگشت نسبی نهادها و مراکز مذهبی به فعالیت های خود
ارتقای نقش آفرینی اینترنت و فضای مجازی در کارکردهای نهادهای اجتماعی شامل سیاست و اقتصاد و آموزش و مذهب و بهداشت و درمان و خانواده
تثبیت دولت الکترونیک و ارتقای جایگاه آن در کشور
ارتقای سواد سلامت و مراقبت های بهداشتی درجامعه
ج)در درازمدت:
تثبیت و نهادینه شدن خانواده هسته‌ای
تسریع در گذار ایران از یک جامعه سنتی به یک جامعه مدرن
تسریع روندفردگرایی
کمرنگ شدن بسیاری از خرافات منتسب به دین و عقلانی تر شدن دین
دیجیتالی شدن بیش از پیش بسیاری از حوزه ها و نهادهای جامعه و تسریع در فرایند جهانی شدن کشور
راهکار های نوجوانان از سلامت روان خود در دوران همه گیری بیماری کرونا:
نوجوانی به خودی خود دوران سختی است و همه گیری بیماری کرونا آن را حتی سخت تر هم می کند با بسته شدن مدارس و لغورویدادهای اجتماعی بسیاری نوجوانان نه تنها برخی از مهم ترین لحظات زندگی خود را از دست داده‌اند بلکه از فعالیت‌های روزمره های مثل گپ و گفت با دوستان و شرکت در کلاس های درس هم دور افتاده اند.
۱. به خاطر داشته باشید که اضطراب شما کاملاً طبیعی است.
اگر بسته شدن مدارس و سرتیترهای خبرهای هشدارآمیز باعث احساس اضطراب در شما شده است بدانید که شما تنها نیستید.
در واقع باید هم چنین احساسی داشته باشید. روانشناسان از دیرباز دریافته‌اند که داشتن اضطراب عملکردی کاملاً طبیعی و سالم است و در واقع تهدیدها را به ما هشدار می دهد و کم کم نمی کند تا برای محافظت از خودمان اقداماتی انجام دهیم.
در حال حاضر استراب شما باعث می‌شود که تصمیمات درستی که لازم است بگیرید از جمله نرفتن به جاهای شلوغ یا صرف نکردن وقت با دیگران شستن دست ها و لمس نکردن صورتتان
با این احساسات نه تنها خودتان بلکه دیگران را نیز ایمن نگه می دارید و با این کار دقیقاً از اعضای جامعه با آن محافظت می کنید و به تمام افراد دور و برمان نشان داده اید که به آنها اهمیت می دهید.
داشتن اضطراب در مورد بیماری کرونا کاملاً قابل درک است و باید اطلاعات اصلی را از منابع معتبر مثل سایت های یونیسف و سازمان بهداشت جهانی کسب شود.
۲. ذهنتان را متوجه موضوعات دیگر کنید.
روانشناسان معتقدند که وقتی ما به مدت طولانی در شرایط سخت قرار می‌گیریم بهترین کار این است که مشکلات را به دو دسته تقسیم کنیم چیزهایی که می توانم کنترل کنم و چیزهایی که در مورد آنها هیچ کاری از دستم ساخته نیست.
در حال حاضر چیز های زیادی وجود دارند که در دسته دوم قرار می گیرند و کاملاً هم طبیعی است ولی تنها کاری که به ما کمک می کند تا با این مورد کنار بیاییم این است که افکارمان را از این موضوع دور کنیم.
۳. راه های جدید برای ارتباط با دوستانتان پیدا کنید:
اگر می خواهید با دوستانتان وقت بگذارید و در عین حال فاصله اجتماعی را هم رعایت کنید استفاده از رسانه های اجتماعی بهترین راه ارتباطی است.
خلاق باشید، به چالش هایی که درباره سلامت در رسانه های اجتماعی پدید آمده اند به پیوندید.
۴. بر روی خود تمرکز کنید:
هیچ وقت دوست داشته اید که کار جدیدی یاد بگیرید کتاب جدیدی بخوانید یا وقت خود را صرف ساز زدن و تمرین موسیقی کنید؟
روی خودتان تمرکز کنید و راه هایی پیدا کنید که از این فرصت و زمان به دست آمده به شیوه‌ای سازنده و برای مراقبت از سلامت روان خود استفاده کنید.
۵. احساسات خود را بشناسید و بپذیرید:
از دست دادن رویدادها و سرگرمی ها یا مسابقات ورزشی که می توانستید با دوستانتان در آنها شرکت کنید بسیار ناامید کننده است تمام اینها ضرر ها و ضربه های بزرگی هستند.
بهترین راه برای کنار آمدن با این ناامیدی چیست؟ابتداباید داشتن این احساس را بپذیرید وقتی دچار احساسات ناراحت کننده هستید تنها راه چاره کنار آمدن با این احساسات و گذر از آن است که هیچ اشکالی ندارد که غمگین باشید و اگر به خودتان اجازه بدهید که احساس غم را به روز بدهید زودتر حالتان بهتر می شود.
هرکس احساسات خود را به گونه‌ای متفاوت نشان میدهد بعضی ها به کارهای هنری روی می آورند و بعضی ها دوست دارند با دوستانشان حرف بزنند و با استفاده از احساس غمی که دارند در موقعی که نمی‌توانند دیگر مثل قبل کنار هم باشند به این صورت با دیگران ارتباط برقرار کنند مهم این است که همان کاری که احساس می کنید برایتان بهتر است را انجام دهید.
۶. با خودتان و با دیگران مهربان باشید:
بعضی نوجوانان در مدرسه به دلیل بیماری کرونا مورد آزار و سوء استفاده قرار می گیرند.
کمک خواستن از دیگران بهترین راه مواجهه با هر نوع آزار در این مورد است نباید از بچه‌ها و نوجوانانی که مورد آزار قرار گرفتند و انتظار داشته باشیم که به تنهایی در مقابل چنین سوء رفتار هایی از خود دفاع کنند بلکه ما باید آن را تشویق کنیم که از دوستان و بزرگسالان کمک و حمایت بخواهند.
منصور درخشان فر/ دانشجو کارشناسی ارشد جامعه شناسی.
