زمانی که یک سفره آبی زیر زمینی خالی می شود زمین آن قسمت مانند اسفنجی که آب آن کشیده شده جمع می شود و در آن بخش از زمین حفره ای ایجاد می شود که دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده به حساب می آید.بالاترین رکورد فرونشست درکره زمین ۳۲ سانتیمتر متعلق به ایالت نیومکزیکو بود؛ ایران در مدت ۱۸ سالی که از قرن ۲۱ می گذرد ۲ بار این رکورد را یکی در سال ۲۰۱۰ در تهران با ۳۶ سانتیمتر و بار دوم در سال ۲۰۱۵ بین دشت فسا و جهرم با ۵۴ سانتیمتر شکست.
محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: فرونشست زمین ناشی از نبود تعادل بین تغذیه و برداشت از سفره های آب زیر زمینی است که رخ می دهد؛ تقریبا دو سوم کل دشت های کشور دشت های ممنوعه اعلام شدند و متاسفانه در بخش قابل توجهی از این دشت ها میزان تراز منفی آبخوان ها به بیش از ۲ متر در سال رسیده است.
وی افزود: بخش های بزرگی در استان های مرکزی به همراه استان های شرقی در این موقعیت بسیار دشوار قرار دارند؛ یعنی استان های تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان، بخش شمالی سیستان و بلوچستان، بخش های شمالی هرمزگان، بخش های عمده ای از خراسان های رضوی، شمالی، جنوبی و بخش هایی از همدان به شدت درگیر پدیده فرو نشست هستند.کارشناس و فعال محیط زیست ادامه داد: البته به صورت نقطه ای هم شاهد بروز این پدیده هستیم، به عنوان مثال در منطقه آبی بیگلو در استان اردبیل پدیده فرونشست زمین رخ داده است یا در خان میرزا در استان چهارمحال و بختیاری و در دشت بروجن هم با این پدیده روبرو هستیم.
درویش گفت: به طور کلی بدترین وضعیت را در کشور استان فارس دارد که تقریبا تمام تالاب ها و دریاچه های خود را از دست داده و بیشترین نشست زمین نیز طبق گزارش سال ۱۳۹۵ سازمان زمین شناسی در فاصله بین دشت فسا و جهرم رخ داده که میزان آن به ۵۴ سانتیمتر در سال می رسد.وی اظهار کرد: در جنوب تهران در شهریار هم این رقم ۳۶ سانتیمتر است، در منطقه معین آباد ورامین ۲۵ سانتیمتر، در بخش هایی از دشت توس در جنوب مشهد مساله بسیار چشمگیر است و رقم به ۱۸ تا ۲۰ سانتیمتر می رسد؛ در بخش هایی از استان یزد در فاصله اردکان – میبد شکاف های بزرگی دیده می شود، در جنوب اصفهان در پارک ملی کلاه قاضی یک شکاف عظیم ایجاد شده که نشاندهنده افت شدید سفره های آب زیر زمینی است، طولانی ترین شکاف را در دشت نیشابور در بخش های شرقی – غربی و شمالی – جنوبی داریم که نشاندهنده بهره برداری بیش از حد از سفره های آب زیر زمینی است طول این شکاف ها حدود ۳۰ کیلومتر است.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور افزود: همچنین بیشترین تعداد فرو نشست ها در دشت میناب داریم که باعث شد تعداد قابل توجهی از نخل ها که زمانی ۸ میلیون نفر بود خشک شود و مهاجرت اتفاق بیفتد، بسیاری از مردم از روستاهای اطراف میناب مانند چلوگاومیشی مهاجرت کردند.مدیرکل پیشین دفتر مشارکت های مردمی سازمان محیط زیست گفت: علاوه بر این فرو نشست ها ی بزرگی در دشت فامنین و کبودرآهنگ در استان همدان رخ داده است اما بزرگترین فرونشست در کشور در جنب روستای ‘مهدی آباد آیژ’ در فاصله شهرهای فسا و استهبان است که ناشی از افت شدید آبهای زیر زمینی است.
درویش اظهارکرد: اکنون در دشت مرودشت نزدیک تخت جمشید زمین به شدت در حال نشست است حتی بیم حادثه برای گردشگران وجود دارد، نقش رستم در حال آسیب دیدن جدی است و کامیون های زیادی خاک را به سمت آنها حمل می کنند تا این فرو نشست ها را پر کنند.
نقش جزایر حرارتی در بروز فرو نشست
درویش درباره ایجاد جزایر حرارتی و نقش آنها در بروز فرو نشست ها گفت: جزایر حرارتی باعث می شوند تا ظرفیت گرمایی ویژه منطقه کاهش و تفاوت دمای شب و روز افزایش یابد و منطقه به سمت بیابانی شدن پیش رود؛ با افزایش نیاز به اقلام زراعی آب بیشتری نیز باید در اختیار بخش کشاورزی قرار گیرد که با این روند یعنی سطح سفره های آب زیر زمینی پایین تر می رود و در نهایت فرونشست زمین اتفاق می افتد.
وی افزود: البته بروز جزایر حرارتی متاثر از تردد بیش از حد وسایل موتوری و مصرف سوخت های فسیلی است که در اطراف کلانشهرها در حال ایجاد شدن هستند.درویش با اشاره به مصرف بیش از حد سوخت در ایران گفت: در دنیا هیچ جامعه ای وجود ندارد که به اندازه ایران سرانه بنزین آن تا این حد بالا باشد، جمعیت ما ۸۰ میلیون نفر است اما روزانه به طور متوسط ۸۱ میلیون لیتر بنزین مصرف می کنیم در صورتی که ترکیه که تعداد خودروهای شخصی آن یک و نیم برابر بیشتر از ایران است کمتر از ۸ میلیون لیتر در روز بنزین مصرف می کند، در واقع مصرف بیش از حد سوخت یکی از مولفه های گرم شدن و جزیره گرمایی شدن است که در کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، شیراز، اراک و اهواز شاهد ایجاد آن هستیم.
طرح آبخیزداری ناموفق در انجام رسالت خود
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری درباره نقش اجرای طرح آبخیزداری در حفظ منابع آبی گفت: آبخیزداری اگر به مفهوم کاهش سرعت روان آبها و هرزآبها باشد کار مفیدی است اما در طرح آبخیزداری افراط می کنیم.وی افزود: در واقع در ارتفاعات اقدام به ساخت سدهای کوچک با هدف مهار روان آبها کرده ایم اما این روش نقض غرض است زیرا عملا سبب می شود تا بخش بزرگی از پوشش گیاهی منطقه وسیعی از یک بخش کوهستانی به زیر آب برود؛در حالی که با اجرای این طرح فقط می توانستیم ‘گابیون بندی’ کنیم در واقع فقط باید کاری کنیم تا با ایجاد موانع فیزیکی مجال دهیم تا پوشش گیاهی در اراضی پرشیب دوباره رشد کند و با کاهش سرعت روان آبها، مجال فرو رفتن در زمین را به دست آورند.
درویش ادامه داد: البته کارهای خوبی مثلا در بالادست سد کرج انجام شده است اما متاسفانه در برخی جاها کارهای افراطی عجیب و غریبی انجام دادیم؛ مثلا در بالادست سد سفید رود خطاهای فاحشی مرتکب شدیم که نرخ فرسایش را افزایش داد و یا در استان مرکزی با عملیات افراطی آبخیزداری به خشک شدن قنوات و تالاب میقان کمک کردیم.
راهکار
درویش با اشاره به اینکه مهمترین راهکار در راستای حفظ منابع آبی، ایجاد انگیزه در مردم برای صرفه جویی در مصرف آب است، گفت:ایرانی ها در مصرف منابع آبی در بخش های مختلف شرب ، کشاورزی و صنعت بیشتر از متوسط جهانی آب مصرف می کنند.وی افزود: به عنوان مثال فولاد مبارکه اصفهان برای اینکه دمای آهن را از ۴۵۰ درجه به ۵۰ درجه برساند تا بتواند فولاد تولید کند هر ساعت هزار متر مکعب آب شیرین مصرف می کند در صورتی که متوسط این رقم ۱۰ متر مکعب در ساعت است، در بخش کشاورزی برای هر هکتار ۱۰ هزار متر مکعب آب مصرف می کنیم در صورتی که متوسط این رقم در دنیا زیر ۵ هزار متر مکعب است حتی در برخی از مناطق کشور مانند خوزستان برای نیشکر تا ۳۵ هزار متر مکعب در هکتار آب مصرف می کنیم.
کارشناس و فعال محیط زیست تاکید کرد: هیچ فرد یا نهادی مخالف صنعت یا کشاورزی نیست اما باید کاری کنیم تا ارزش نهاده هایی مانند آب واقعی شود تا در آن صورت کشاورزان و صنعتگران به صرافت استفاده بهینه از این منابع بیافتند.درویش اظهار کرد: چرا فولاد مبارکه تلاش نمی کند تا مصرف آب را به ۱۰ متر مکعب کاهش دهد، چون آب را تقریبا رایگان به دست می آورد و می گوید چرا برای تحقیقات هزینه کنم، یا چرا کشاورز تلاش نمی کند آب کمتری مصرف کند چون آب عملا مفت در اختیارش قرار می گیرد، اگر قرار بود قیمت واقعی آب حساب شود در شرایط فعلی منابع آبی، باید یک کیلو خیار بالای ۱۲۰ هزار تومن تمام می شد در این صورت همه در صدد مصرف صحیح منابع آبی بر می آمدند.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری تاکید کرد: قوانین بازدارنده و حمایت کننده نداریم و تمام اینها باعث می شود تا انگیزه لازم برای استفاده درست از منابع آبی فراهم نشود، در کنار آن اگر سازمان های متولی آب در استان ها و شهرها تصمیم بگیرند با کمک شهرداری ها شرط پایان کار واحدهای آپارتمانی را داشتن کنتور جداگانه آب برای هر واحد قرار دهند، افراد انگیزه لازم برای صرفه جویی در مصرف آب را پیدا می کنند، اینها کارهای ساده ای است که دولت ها به راحتی می توانند انجام دهند.
درویش با تاکید بر اینکه دولت ها باید نشان دهند که بحران آب واقعا جدی است گفت: یک سوم از آبی را که با این هزینه های گزاف تصفیه می کنیم به علت فرسودگی لوله ها در شبکه شهری از دست می دهیم و به علت اهمیت موضوع دولت باید آنرا اعلام کند تا این نقص برطرف شود، یا باید نشان دهد اگر آب کم است دیگر در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرمان و یزد چمن و گل های زینتی کاشته نمی شود بلکه گونه های درختی که نیازی به آبیاری نداشته باشند کاشته می شوند.
وی اظهار کرد: اگر این اتفاق بیفتد مردم هم بحران آب را جدی می گیرند آنوقت است که می توانیم شاهد حل بحران آب در کشور باشیم. چرا باید برای تامین انرژی در کشور از نیروگاه های حرارتی که به شدت آب بر هستند استفاده کنیم، چرا باید سدهای غرقابی داشته باشیم، در حالی که به راحتی و بدون مصرف آب با استفاده از پنل ها خورشیدی و یا انرژی باد برق تولید کنیم با این کار می توانیم آب را ذخیره و از منابع آب حفاظت کنیم.
