آبادان دهه ۱۳۴۰ خورشیدی با جمعیت نیم‌میلیون نفری خود، ۲۸ سینمای عمومی بزرگ داشت که بالاترین آمار در میان شهر‌های ایران بود.
به عبارتی اگر بخواهیم به نسبت جمعیت بسنجیم تعداد سینماهای آبادان حتی از سینماهای تهران نیز بیشتر بود. تهران هفت‌میلیون نفری در آن زمان حدودا ۸۰ سینما داشت که البته این آمار در پایان این دهه از مرز یکصد سینما گذشت.
داستان سینماهای سیار در آبادان
اما داستان سینماهای سیار آبادان که نخستین سینماهای سیار در ایران به شمار می‌آیند، به اوایل دهه ۱۳۳۰ بازمی‌گردد؛ یعنی زمانی که تعداد سینماهای عمومی آبادان، اندک و کم‌شمار بود. این سینما‌ها که شرکت نفت متولی آن‌ها بود، همان‌گونه که از اسم‌شان پیداست، وضعیتی متفاوت با سینمای ثابت داشتند و طبعا کارکرد آن‌ها نیز متفاوت بود.
عمده‌ترین وظیفه سینماهای سیار اطلاع‌رسانی عمومی در عرصه‌های مختلف از اجتماعی و اقتصادی گرفته، تا سیاسی و آموزشی بود. تقریبا تمام فیلم‌هایی که به نمایش درمی‌آمدند، صامت بودند یا حداکثر زیرنویسی به زبان انگلیسی داشتند.
در چنین وضعیتی، یکی از متصدیان پخش با بلندگوی دستی، شرح ماوقع می‌گفت و توضیحاتی به زبان فارسی به مردم می‌داد. به این ترتیب سینماهای سیار، برخلاف تصور موجود، فیلم سینمایی پخش نمی‌کردند بلکه وظیفه عمومی آن‌ها در چند مورد زیر خلاصه می‌شد:
الف: پخش فیلم‌های کوتاه خبری؛ مثلا سفر مقامات، برای بازدید‌های استانی یا افتتاح تاسیسات نفتی در آبادان!
ب: آشنا کردن مردم با علائم و نشانه‌های راهنمایی و رانندگی، به‌ویژه هماهنگ کردن حیوانات توسط صاحبان اصلی آن‌ها جهت عبور و مرور از خیابان‌ها و جاده‌ها.
ج: ارائه فیلم‌های کوتاه آموزشی، مثلا آموزش نقش پشه آنوفل در اشاعه بیماری‌های فصلی، در نهر‌هایی که غالبا در نخلستان‌های پیرامون شهر آبادان، باعث انتقال بیماری‌های مُسری مانند وبا یا مالاریا می‌شدند. همچنین فیلم‌های کوتاه به زبان ساده؛ در مورد ایجاد قارچ کچلی و شیوه‌های جلوگیری از آن و گاهی هم نحوه مراجعه مردم به مراکز درمانی معرفی شده از سوی بهداری شرکت نفت.
سینماهای سیار در ابتدا به وسیله خودروهای جیپ کوچک عرضه می‌شدند که در هر کوی و برزنی، بساط خود را پهن می‌کردند. معمولا پرده را بالای چیپ به صورت لوله شده، حمل می‌کردند و پروژکتور داخل خودرو جای می‌گرفت و به محض پیدا شدن مکان و زمان مناسب پرده از جایی آویزان می‌شد و پروژکتور فیلم را از داخل جیپ روی پرده می‌تاباند.
سینماهای سیار معمولا کار خود را از غروب و در مناطق شلوغ و پررفت‌وآمد آغاز می‌کردند. این کار یک دلیل عمده داشت؛ تاریک شدن هوا برای دیدن بهتر فیلم روی پرده! چون در روز با آن روشنایی شدید خورشید چنین کاری عملا غیرممکن بود.
در واقع می‌توان گفت این گونه سینمای سیار، خاص آبادان و برخی شهر‌های اطراف مثل مسجد سلیمان بود، هر چند بعد‌ها سینماهای سیار به طور پراکنده و با اهداف آموزشی و تبلیغی توسط نهاد‌های دولتی در نقاط مختلف کشور مورد استفاده قرار گرفتند.
در نوع پیشرفته سینماهای سیار، «پرده نمایش» به صورت سقف کاذب، بالای کامیون قرار می‌گرفت و راننده پس از یافتن مکان مناسب، سقف کاذب را به صورت کشویی پایین می‌داد، به شکلی که به بدنه کامیون تکیه می‌کرد، پس از آن پروژکتور را به بیرون از کامیون انتقال می‌دادند و فیلم را روی پرده می‌تابانیدند.
در مدل‌های قدیمی‌تر که اصلا به آبادان نیامد، اما در کشورهای خارجی رواج داشت، سینمای سیار به صورت یک سه‌چرخه بزرگ، به حرکت درمی‌آمد. صفحه نمایش کوچکی مثلا در حدود «یک در دو» داشت که ثابت بود و پروژکتور، از پشت به صفحه نمایش شفاف آن نور می‌تاباند.
در واقع می‌شد این وسیله را چیزی میان شهرفرنگ و سینما نامید. پس از اتمام نمایش نیز، کرکره کوچکی روی صفحه نمایش کشیده می‌شد تا از آسیب‌های احتمالی مصون بماند!
پس از افزایش نسبی سینماهای آبادان، تعداد سینماهای سیار رو به کاهش گذاشت؛ زیرا کپی همین فیلم‌ها به سینماهای موجود داده شد تا به عنوان «پیش‌پرده» به نمایش درآیند. اواخر دهه۴۰ نیز به واسطه ورود انواع تلویزیون و گسترش آن در میان خانواده‌ها، بساط سینماهای سیار به حداقل رسید. به طوری که در پایان همین دهه، برای همیشه به موزه پیوستند.
احمد کعبی فلاحیه
موزه اسناد نفت
