تبعات حکومتی شدن فضای مجازی برای مردم

افزایش فیلترینگ و کاهش آمار فعالیت حدود ۴۰ میلیون کاربر اینستاگرام و واتساپ به شکل محسوسی، این زمزمه را به‌وجود آورده که شرکت «متا» به‌عنوان مالک این دو پلتفرم شرایط ایران را برای ادامه فعالیت خود در ایران و شرایط ایران را پذیرفته است. هفته گذشته بود که مرکز ملی فضای مجازی طی نامه‌ای خطاب به مارک زاکربرگ، مدیر ارشد شرکت متا، «مهلتی ۱۰روزه برای معرفی نماینده رسمی مسئولیت‌پذیر مستقر در ایران تعیین کرد.» این التیماتوم در شرایطی داده شده که مذاکره با شرکت‌های خارجی برای تاسیس نمایندگی و رابطه با حاکمیت، موضوع جدیدی نیست و پیش از این هم، مذاکراتی  چه در قالب نامه‌نگاری و چه مذاکرات حضوری انجام شده بود، اما فقط این مذاکرات به غیر از جنبه خبری آن، دستاورد دیگری نداشت. نمونه بارز در سال ۹۶ بود که تلگرام فیلتر شد. با پذیرش ضمنی و شفاهی مالک این پلتفرم (پاوِل دورُف) تلگرام برای مدتی رفع فیلتر شد، اما با درخواست دولت قبل و به پشتوانه ۴۰ میلیون کاربر تلگرام، آنها اعلام کردند که باید سرورهای تلگرام به ایران بیاید، اما دورف هیچوقت این امر را نپذیرفت و تلگرام برای همیشه در سال ۹۷ فیلتر شد. هر چند که فروش وی پی ان، سبب شد که درصد کمی از کاربران، از تلگرام کوچ کرده و به واتساپ بروند، اما ظاهرا با کم کردن حجم اینترنت اینستاگرام، عملا با فیلترشکن‌های و وی پی ان‌ها نیز امکان استفاده از آن برای کاربران وجود ندارد.
یکی از روزنامه های دولتی چندی پیش و در گفت وگو با محمدصالح مفتاح، فعال حقوق رسانه نوشت: «بسیاری از این خدمات در دوره‌ای ارائه شد که تحریم‌ها وجود داشتند و در گزارش‌های شفافیت که شرکت‌هایی مانند توییتر و فیسبوک ارائه کرده‌اند، نام ایران هم به چشم می‌خورد. با این حال، در شرایط کنونی و در بازه زمانی کوتاهی که مشخص شده، نمی‌توان انتظار داشت که شرکت متا اقدام به معرفی نماینده رسمی کند.»
اظهار نظرهای بدون پشتوانه بازهم از سوی نمایندگان
اما چند روز پس از این اولتیماتوم ایران، یک عضو کمیسیون فرهنگی مجلس اعلام کرد: «اینستاگرام و واتس‌اپ به اجمال شرایط ایران را پذیرفته‌اند و به احتمال زیاد به ایران می‌آیند.» جواد نیک‌بین که مستنداتی از این صحبت ها ارائه نکرد، افزود: «طبق گزارش‌های داده شده، احتمال زیاد اینستاگرام و واتس‌اپ به ایران می‌آیند و تا جایی که مطلع هستم به اجمال شرایط ایران را قبول کردند.» اما بار دیگر این اظهار نظرهای فردی و به دور از نظر کمیسیون مربوطه، با رد وزارت ارتباطات مواجه شد. یک روز پس از این اظهار نظرها و بازتاب گسترده در رسانه ها و شبکه های اجتماعی، وزیر ارتباطات اعلام کرد: «مرکز ملی فضای مجازی هنوز پاسخی از متا دریافت نکرده است» بنا به گفته عیسی زارع پور، در واکنش به این سخنان نماینده مجلس گفت: «ما چنین خبری نداریم و چیزی به ما واصل نشده است. صحبتی که این روزها از سوی یکی از نمایندگان مجلس مطرح شده بود، ظاهراً حدس و گمان است.» همچنین شرکت «متا» مالک فیسبوک، اینستاگرام و واتس آپ نیز اعلام کرد: «تحت هیچ شرایطی با مقامات ایران گفت‌وگو نخواهد کرد؛ همچنین، وقت خود را برای بررسی درخواست تلف نمی‌کند و تعیین یک نماینده برای حضور داشتن در خاک این کشور، جایی در برنامه‌های شرکت متا ندارد.» این گفته ها در شرایطی مطرح می شود که چندی پیش نیز علی‌اصغر عنابستانی نماینده مجلس از پیام اینستاگرام و پرسش این شرکت در مورد شرایط ایران خبر داده بود اما وزارت ارتباطات اعلام کرد که از ماجرای این پیام بی‌خبر است!.

تبعات اجتماعی نظارت دولت‌ها بر پلتفرم‌های خارجی
یک کارشناس کسب‌وکار‌های اینترنتی در رابطه با این موضوع به «آرمان امروز» می‌گوید: «طی سال‌های گذشته چندین مرتبه و به‌خصوص در زمان‌های اعتراض‌ مردمی، زمزمه‌هایی از سوی نمایندگان مجلس در رابطه با مذاکره و حتی پذیرش پلتفرم‌های پیام‌رسان خارجی به میان آمد و صحبت عضو کمیسیون فرهنگی مجلس تازگی نداشته و همانظور که در روزهای بعد از این‌اظهار نظر شاهد بودیم، وجه عملیاتی نیز پیدا نکرد. همیشه این اظهارنظرها از سوی یک یا دو نماینده بیان شده و هیچوقت این موارد در یک کمیسیون بررسی نشده یا آن کمیسیون واکنشی به این امر نداشته است.»
سینا تفنگچی در ارتباط با مبحث دولتی شدن پلتفرم‌های خارجی نظیر واتس‌آپ و اینستاگرام معتقد است: «حتی اگر شرکت‌هایی نظیر  «متا» که مالک فیسبوک، اینستاگرام و واتس‌آپ است، پروتکل‌ها و قوانین کشور ما را بپذیرند، بازهم این پلتفرم‌ها دولتی نخواهند شد. به طور مثال در کشور آلمان سایت‌های پرکاربردی نظیر فیسبوک، گوگل، توییتر، مایکروسافت و … ملزم به ایجاد دفتر محافظت حقوقی هستند و به صورت ۲۴ ساعته در تمام ۳۶۵ روز سال باید فعال باشند. پس در نتیجه این گفته‌ها به معنای دولتی شدن نیست. هرچند که مسئولان کشور ما بیشتر برروی محتوا دغدغه دارند تا بخواهند نظارت‌های دیگری داشته باشند. در ممنوعیت‌ها و فیلترینگ نیز به همین شکل است و این موضوع یک امر جهانی به‌حساب می‌آید، به‌عنوان مثال مهمترین رقیب اینستاگرام، یعنی شرکت تیک تاک در بخش عمده‌ای در کشور آمریکا فیلتر شده، پس نمی‌توان گفت که تنها مسئولان کشور ما در این حوزه سیاست‌های سخت‌گیرانه ‌دارند.
اما سوال اینجاست که در صورت تحقق این عوامل، چه تبعاتی برای جامعه دارد. دکتر تفنگچی در پاسخ به این سوال می گوید: « اگر نظارت بیش از اندازه برروی شبکه‌های اجتماعی صورت بگیرد، مانع از آزادی بیان و کنشگری‌‌هایی که باعث فروپاشی‌ها اجتماعی در ساختار فیزیکالی جامعه است، می شود، یعنی این نوع فروپاشی‌ها سبب می شود آن تخلیه انرژی و کنشگری که در فضای اجتماعی (به خصوص اینستاگرام) صورت می گیرد، با مسدودشدن آن برای افراد، وارد فضای واقعی شود و این بسیار خطرناک است. ضمن اینکه مهمترین بستر برای ایجاد ارتباطات بین المللی نابود می شود. به عنوان مثال سبک‌های زندگی که می تواند انتقال داده شود یا در بعد دیپلماسی فرهنگی که بسیار راحت‌تر در فضای مجازی قابل دریافت یا انتقال است، به محاق می رود. مثلا نامه مقام معظم رهبری به جوانان اروپایی از طریق توئیتر بازتاب مطلوب‌تری شد و کنشگری‌های عدیده‌ای را نیز پدید آورد که جمله این عوامل نشان می‌دهد که انتقال فرهنگ و دغدغه ها خیلی راحت‌تر از طریق شبکه‌های اجتماعی صورت بگیرد تا اینکه الزاماً به آنجا سفر شود و این ارتباط به صورت حضوری ایجاد شود، در حقیقت شبکه‌های اجتماعی مهمترین بستر برای حذف مرزهاست.
پلتفرم خوب، پلتفرم بد
این کارشناس فضای مجازی در ادامه صحبت هایش می افزاید: چند روز پیش آقای «تام اکمن»، از بنیانگذاران شرکت Nord در مقاله‌ای به اعمال حاکمیت اینترنتی کشورها پرداخت و از فروپاشی اینترنت آزاد به نوعی خبر داد که این مقاله در فضای مجازی طی چند دقیقه بیش از ۱۰۰ هزار بازدید داشت و این چالش بزرگی برای مردم سراسر جهان است. محدود کردن دسترسی به اینترنت، از زمانی اتفاق افتاد که سیاستمداران، کنشگری و محبوبیت سابق‌شان را از دست دادند. همه چیز خوب است تا زمانی‌که به سود مسئولان هم باشد و هیچگاه سود مردم در این رابطه دیده نشده است، به‌عنوان مثال دنبال کنندگان وزیر فعلی ارتباطات کم است و او کامنت‌هایش را می بیندد و برعکس آذری جهرمی (وزیر ارتباطات سابق) کنشگری اجتماعی نمی‌کند؛ پس این فرد از نگاه کاربران شبکه‌های اجتماعی، مسئول مهمی در فضای مجازی نیست. پس از دید آنها، اینستاگرام محلی بدی می‌شود چون وزیر ما نمی‌تواند در این فضا کنشگری کند. سایر شخصیت‌های سیاسی نیز به همین شکل است و تا زمانی‌که فضای مجازی برای اهداف آنها اثربخش است، آن پلتفرم خوب است، اگر اثر بخش نباشد، آن پلتفرم‌ بد می‌شود. از سوی دیگر ما باید به این مهم توجه داشته باشیم که همین حالا نمایندگان مجلس شورای اسلامی، در حال تدوین قانونی برای مبارزه با نشر اطلاعات نادرست و اکاذیب هستند، اما سوال اینجاست که این گفته عضو کمیسیون فرهنگی مجلس مبنی بر اینکه اینستاگرام و واتس‌آپ به‌طور اجمالی شرایط ایران را پذیرفته‌اند، بر اساس چه داده‌ها و مستنداتی است؟ ایشان در حال نشر شایعه است؟ آیا او با این شایعه می‌خواهد کنشگری‌های اعتراضی مردم را در فضای مجازی محدود کند؟ یا کمک به تلطیف فضای جامعه کند؟ اگر اینگونه باشد با عنایت به این اصل، ما شاهد اعتراضات مجازی خواهیم بود؟ پس ایشان هم طبق قانون مجلس باید به دلیل نشر شایعه، پاسخگو باشد. چراکه وزیر ارتباطات هم در فردای این اظهار نظر، موارد را تکذیب کردند.
وی به‌عنوان یک نماینده مجلس صحبتی کرده و الان تمام رسانه‌ها و مردم در شبکه‌های اجتماعی درباره اظهارنظر ایشان صحبت می‌کنند چون دغدغه مردم بازگشایی و رفع محدودیت شبکه‌های اجتماعی است. از کجا معلوم که این نماینده برای برندینگ یا انتخابات سال آینده مجلس این حرف را نزده؟ ‌همان‌طور که چندی پیش نیز علی‌اصغر عنابستانی نماینده مجلس از پیام اینستاگرام و پرسش این شرکت در مورد شرایط ایران خبر داده بود اما وزارت ارتباطات اعلام کرد که از ماجرای این پیام بی‌خبر است!. با این حال معتقدم که مهمترین تبعات دولتی شدن فضای مجازی این است که ما کنشگری را از فضای مجازی به متن جامعه می‌آوریم و این بسیار خطرناک است. زمانی‌که فضای مجازی را از شخص بگیرید و فرد نتواند کنشگری حداقلی را در آنجا انجام دهد، این فضا را به سمت فضای میدانی ‌کشیده می‌شود و در نتیجه کمکی به تلطیف شدن فضای جامعه نمی‌کند.