توسعه «روند آستانه» در مسکو

گروه سیاسی: امروز قرار است وزرای خارجه ایران، ترکیه، روسیه و سوریه در مسکو مذاکرات چهارجانبه‌ای را در چارچوب فرآیند بهبود روابط ترکیه و سوریه آغاز کنند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران روز گذشته به مسکو سفر کرد تا در این نشست چهارجانبه حضور پیدا کند. هرچند ترکیه از سال ۲۰۱۱ روابط خود را با دولت بشار اسد در سوریه قطع و از مخالفان مسلح او حمایت کرد، اما در طول ماه‌های گذشته تلاش‌ها در ترکیه برای از سرگیری روابط با سوریه شدت بیشتری گرفته است.
اعتماد، مرداد ماه سال گذشته، مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه افشا کرد که پاییز سال ۱۴۰۰ در حاشیه اجلاس عدم تعهد در بلگراد، مذاکراتی کوتاه با همتای سوری خود، فیصل مقداد انجام داده است. مدتی بعد هاکان فیدان و علی مملوک، روسای سازمان‌های اطلاعاتی سوریه و ترکیه هم باهم دیدار کردند. اما فرآیند مذاکرات آنکارا و دمشق از زمستان گذشته سرعت بیشتری گرفته است. دی‌ماه سال گذشته، وزرای دفاع و روسای نهاد‌های اطلاعاتی ترکیه و سوریه در نشستی از قبل اعلام‌نشده به میزبانی سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه شرکت کردند. خلوصی آکار وزیر دفاع ملی و حاکان فیدان رییس سازمان اطلاعات ترکیه در مسکو با سرگئی شویگو وزیر دفاع روسیه، علی محمودعباس وزیر دفاع و علی مملوک، رییس دفتر امنیت ملی سوریه در روسیه با یکدیگر دیدار کردند.
ترکیه در آستانه انتخابات سرنوشت‌ساز ۲۴ اردیبهشت، نیاز روزافزونی به حل‌وفصل مسائل باقیمانده با سوریه احساس می‌کند. حضور میلیون‌ها پناه‌جوی سوری در خاک ترکیه در کنار هزینه‌های کلان حضور نظامی ترکیه در مناطق اشغالی در شمال سوریه، در شرایطی که این کشور با مشکلات عمده اقتصادی از جمله تورم و افزایش پرشتاب قیمت‌ها و کاهش ارزش پول ملی مواجه است، بهانه‌ای در اختیار رقبای انتخاباتی اردوغان قرار داده است تا عملکرد او را به چالش بکشند. آنکارا امیدوار است که در آستانه انتخابات بتواند دیدار دیپلمات‌های ارشد دو کشور را با میانجی‌گری روسیه به یک برگ برنده برای انتخابات تبدیل کند.
پایان غیبت ایران
غیبت ایران در نشست دی‌ماه سال گذشته میان وزرای دفاع روسیه، ترکیه و سوریه، باعث حواشی زیادی شد و این گمانه‌زنی را تقویت کرد که روسیه و ترکیه، ایران را از فرآیند عادی‌سازی شرایط در سوریه کنار گذاشته‌اند. با این حال مقام‌های روسیه به سرعت اعلام کردند که اگر ایران تمایل داشته‌باشد، مشکلی برای شرکت نمایندگان ایران در دور‌های بعدی گفتگو‌های سوریه و ترکیه به میزبانی مسکو ندارند.
۱۴ و ۱۵ فروردین‌ماه سال جاری نشستی در سطح معاونان وزارت خارجه ایران، ترکیه، روسیه و سوریه در مسکو برگزار شد تا به غیبت ایران در این نشست‌ها پایان داده‌شود. علی اصغر خاجی، مشاور ارشد وزیر امور خارجه ایران در امور ویژه سیاسی در این نشست دو روزه شرکت کرده بود. امیر محمدرضا قرایی آشتیانی، وزیر دفاع ایران نیز دو هفته پیش برای شرکت در نشستی با حضور وزرای دفاع ایران، ترکیه، روسیه و سوریه به مسکو سفر کرد. حالا نوبت به وزرای خارجه چهار کشور رسیده است تا در نشست امروز مسکو، وضعیت روابط میان دمشق و آنکارا را بررسی کنند. ایمن سوسان، معاون وزیر خارجه در نشست ماه گذشته معاونان وزرای خارجه چهار کشور تاکید کرد که سوریه روی سه نکته اصلی، شامل لزوم پایان دادن به حضور غیرقانونی ترکیه در اراضی سوریه، عدم مداخله در امور داخلی سوریه و مبارزه با تروریسم در همه اشکال آن، تاکید دارد.
مولود چاووش اوغلو، روز شنبه در مورد نشست امروز گفت: «شاید بتوانیم یک کنفرانس مطبوعاتی در نشست وزیران خارجه برگزار کرده و بیانیه مشترکی صادر کنیم ولی از قبل نمی‌توان به وضوح در خصوص نتایج این نشست و توافق احتمالی آن اعلام نظر کرد.»
دیپلماسی انتخاباتی؟
نشست چهارجانبه وزرای خارجه ایران، ترکیه، سوریه و روسیه درست چهار روز پیش از انتخابات سرنوشت‌ساز ترکیه برگزار می‌شود. انتخاباتی که نتیجه آن سرنوشت سلطه حزب عدالت و توسعه و رجب طیب اردوغان را بر ترکیه بعد از دو دهه تعیین می‌کند. نشست وزرای خارجه چهار کشور قرار بود اسفندماه سال گذشته برگزار شود، اما بدون اعلام دلیلی مشخص این نشست به آینده موکول شد. برگزاری این نشست در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری در ترکیه، در شرایطی که نظرسنجی‌ها از رقابت بسیار نزدیک میان رجب طیب اردوغان و رقیب اصلی‌اش کمال قلیچ‌دار اوغلو حکایت دارند، این گمانه را تقویت کرده است که اردوغان علاقه‌مند است از این نشست برای انتخابات بهره‌برداری کند.
رحمن قهرمان‌پور، تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل معتقد است که مساله پناه‌جویان سوری در ترکیه، مساله سرنوشت‌سازی در انتخابات پیش رو است و اردوغان علاقه‌مند است که بتواند با وعده تفاهم با سوریه برای حل این مساله، در انتخابات هفته آینده توفیق بیشتری کسب کند. او به «اعتماد» می‌گوید: «این نشست بی‌ارتباط با انتخابات ترکیه نیست. هم رجب طیب اردوغان می‌خواهد از این نشست به نفع خودش در انتخابات هفته آینده استفاده کند، هم روسیه علاقه‌مند است که به برنده شدن اردوغان در انتخابات پیش رو کمک کند.» ترکیه در حال حاضر میزبان نزدیک به ۳.۵ میلیون پناه‌جوی سوریه است که از زمان آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ به این کشور پناه آورده‌اند.
قهرمان‌پور معتقد است: «موضوع آوارگان و پناهندگان سوری در ترکیه به یکی از مسائل مهم در این انتخابات تبدیل شده است. کمال قلیچ‌دار اوغلو و سینان اوغان روی این موضوع در تبلیغات انتخاباتی‌شان مانور می‌دهند و گفته‌اند که اگر پیروز شوند این پناه‌جویان را به کشورشان بر می‌گردانند. رجب طیب اردوغان هم در آغاز رقابت‌های انتخاباتی اعلام کرد که مساله پناهندگان را اگر پیروز شود سعی می‌کندآن را حل‌وفصل کند.» موضوع پناه‌جویان سوری در طول این سال‌ها به یک مساله سیاسی در ترکیه تبدیل شده است.
قهرمان‌پور می‌گوید: «رجب طیب اردوغان سال ۲۰۱۸ از دادن شهروندی به پناه‌جویان سوری سخن گفته بود، اظهارنظری که به‌شدت با اعتراض مخالفان سیاسی او مواجه شده بود، چرا که آن‌ها معتقد بودند اردوغان از این طریق می‌خواهد با دادن حق رای به این پناه‌جویان، عملا تعداد آرای خود را در انتخابات بالاتر ببرد.»
وی می‌گوید: «موضوع پناه‌جویان سوری به عنوان یک مساله سیاسی در ترکیه، بدون توافق با سوریه حل‌وفصل نخواهد شد. تاکنون به‌رغم دیدار‌هایی که از سال گذشته بین مقام‌های دو کشور انجام شده است، هنوز هیچ نتیجه‌ای برای حل‌و‌فصل موضوع پناه‌جویان به دست نیامده است. در آستانه انتخابات، دولت اردوغان امیدوار است که دولت روسیه فشاری به سوریه وارد کند تا دمشق امتیاز خاصی به ترکیه بدهد که بتواند در نتیجه آرای انتخابات یکشنبه موثر باشد.»
آیا آنکارا حاضر به ترک خاک سوریه می‌شود؟
ترکیه از سه سال و نیم پیش به بهانه مبارزه با گروه‌های مسلح کرد که از سوی آنکارا گروه تروریستی تلقی می‌شوند، عملیات نظامی گسترده‌ای را در خاک سوریه آغاز کرد. تا پیش از سال ۲۰۱۹ ترکیه به صورت غیرمستقیم و با حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی مسلح در خاک سوریه با حکومت اسد مقابله می‌کرد، اما از مهرماه سال ۱۳۹۸ با اجرای عملیات موسوم به «چشمه صلح» در خاک سوریه، نظامیان ترکیه مستقیما وارد خاک سوریه شدند.
از سال ۲۰۱۹ بخش‌هایی از شمال سوریه تحت اشغال نیرو‌های ترکیه است. هر چند هنوز ترکیه از بخشی از گروه‌های مسلح مخالف دولت مرکزی سوریه حمایت می‌کند، اما با توجه به اینکه دولت بشار اسد حاکمیت دولت مرکزی را در بخش‌های بزرگی از خاک سوریه احیا کرده است و گروه‌های شبه‌نظامی مسلح در شمال شرقی این کشور در استان ادلب و بخشی از استان حلب محاصره شده‌اند، در حال حاضر مهم‌ترین اختلاف نظر میان آنکارا و دمشق، اشغال خاک سوریه توسط ترکیه است.
دمشق، ترکیه را نیروی اشغالگر تلقی می‌کند و تاکنون بار‌ها خواهان عقب‌نشینی نظامیان ترکیه از خاک خود شده است. با این حال دولت ترکیه می‌گوید که برای حفظ امنیت مرز‌های خود و دور کردن شبه‌نظامیان مسلح کرد از مرز‌های جنوبی ترکیه، به حضور نظامی در خاک سوریه ادامه می‌دهد. در طول سال‌های گذشته، ترکیه پروژه‌هایی را در مناطق تحت اشغال آغاز کرده است که به گفته خود آوارگان سوری که به ترکیه پناه برده‌اند را در نوار شمالی سوریه اسکان دهد. تحلیل‌گران معتقدند که آنکارا تلاش می‌کند با اسکان دادن پناه‌جویان عرب و اهل سنت در نوار شمالی سوریه، ترکیب جمعیتی منطقه را از اکثریت کرد مخالف ترکیه به اکثریت عرب حامی ترکیه تغییر دهد تا از تهدید‌های امنیتی ناشی از درگیری با کرد‌ها در شمال سوریه کم کند.
مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه، روز شنبه در یک نشست خبری در واکنش به وعده رقبای انتخاباتی اردوغان در مورد خروج نظامیان ترکیه از سوریه گفته بود: «اگر نیرو‌های نظامی ترکیه از منطقه خارج شوند، گروه‌های تروریستی این خلأ را پر خواهند کرد و آن‌ها مخالفان خود را تبعید خواهند کرد و این امر به معنای موج جدید مهاجرت به سوی ترکیه خواهد بود.» وی تاکید کرد: «حتی اگر ترکیه از مناطق شمالی سوریه عقب‌نشینی کند، دولت مرکزی سوریه باید با مخالفان (به گفته چاوشش اوغلو) میانه‌رو، نیرو‌های مسلح شبه‌نظامی و گروه‌های متعدد مخالف خود که همه از سوی ایالات متحده امریکا حمایت می‌شوند، درگیر شود تا بتواند وارد این مناطق شود.»
رحمن قهرمان‌پور در این خصوص به «اعتماد» می‌گوید: «حفظ نیرو‌های نظامی ترکیه در خاک یک کشور دیگر، هزینه‌های زیادی دارد و رقبای انتخاباتی اردوغان صراحتا در تبلیغات خود به هزینه‌های اقتصادی عملیات نظامی ترکیه در سوریه اشاره کرده‌اند. کمال قلیچ‌دار اوغلو بار‌ها اشاره کرده است که تورم ترکیه و وضعیت وخیم اقتصادی نتیجه سیاست خارجی پرهزینه رجب طیب اردوغان در سوریه است.»
این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل با اشاره به اینکه استمرار این وضعیت، یعنی حفظ نیرو‌های نظامی ترکیه در سوریه قابل تداوم نیست، ادامه می‌دهد: «این موضوع از نظر بین‌المللی به ضرر ترکیه است و باعث می‌شود که حضور پناه‌جویان سوری در ترکیه ادامه پیدا کند؛ در نتیجه ترکیه چاره‌ای ندارد جز اینکه دیر یا زود این مناطق را واگذار کند. دغدغه اصلی ترکیه این است که این مناطق کردنشین به پایگاهی برای PKK (حزب کارگران کردستان) بدل نشود. به نظر می‌رسد در این مورد دولت بشار اسد هم مخالفتی نداشته باشد.»
وی معتقد است: «البته شرایط در سوریه پیچیدگی‌های زیادی دارد. YPG یا یگان‌های مدافع خلق در شمال شرق سوریه دست بالا دارد و آن‌ها هم خواهان این هستند که بشار اسد به جای معامله با اردوغان با آن‌ها معامله کند و کانون‌های مستقل در خاک سوریه تشکیل دهند و امنیت منطقه را در اختیار بگیرند.» بعید به نظر می‌رسد که وزرای خارجه ترکیه و سوریه در یک نشست بتوانند مشکلات موجود را حل‌وفصل کنند و به نتیجه‌ای ملموس در مورد اختلاف‌های دو کشور به ویژه در زمینه پناه‌جویان و سرزمین‌های تحت اشغال نظامی ترکیه برسند.
قهرمان‌پور می‌گوید: «ترکیه دیر یا زود باید برای این کار چاره‌اندیشی کند، اما طبیعتا این کار زمان‌بر است و طبیعتا مشکلات و موانع متعددی در مقابل توافق میان ترکیه و سوریه قرار دارد که به سادگی میسر نیست.»
عادی‌سازی با جهان عرب همزمان با مذاکره با ترکیه
دیپلمات ارشد سوریه در شرایطی پای میز گفتگو با همتای ترک خود می‌نشیند که جایگاه منطقه‌ای سوریه نسبت به چند روز پیش تغییرات بسیاری کرده است. در طول هفته جاری، شورای وزرای اتحادیه عرب بعد از ۱۲ سال تصمیم گرفت تا بار دیگر از هیات‌های دولت سوریه برای مشارکت در نشست‌های این سازمان منطقه‌ای دعوت کند و کرسی سوریه را دوباره به دولت مرکزی این کشور بسپارد. انتظار می‌رود که بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه جمعه هفته آینده برای شرکت در نشست سران اتحادیه عرب به عربستان سعودی سفر کند. این سفر ادامه سفر‌های بی‌سابقه بشار اسد در اسفندماه سال گذشته است که به عمان و امارات متحده عربی سفر کرد و نشان می‌دهد که فرآیند عادی‌سازی روابط کشور‌های عربی با دولت سوریه که از سال ۲۰۱۸ آغاز شده‌بود، شتاب بیشتری پیدا کرده است.
بشار اسد هفته گذشته بعد از ۱۴ سال برای نخستین‌بار میزبان رییس‌جمهور اسلامی ایران در دمشق بود، قبل از آن از وزیر خارجه عربستان سعودی میزبانی کرده بود و به تدریج در حال بازیافتن جایگاه خود به عنوان یک رهبر پذیرفته‌شده منطقه‌ای است. در این شرایط، فیصل مقداد، وزیر خارجه سوریه از جایگاهی بسیار مستحکم‌تر نسبت به زمستان سال گذشته در نشست چهارجانبه مسکو حاضر می‌شود.
رحمن قهرمان‌پور می‌گوید: «بازگشت سوریه به جهان عرب، دلایل و انگیزه‌های خاص خودش را دارد. براساس توافقی که پیش از برگزاری جلسه شورای وزرای اتحادیه عرب با حضور وزرای خارجه پنج کشور عربی از جمله سوریه در اردن انجام شد، کشور‌های عربی پذیرفتند که با چند شرط روابط خود را با سوریه عادی‌سازی کنند. گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد که برخی کشور‌های عربی خواهان کم شدن نفوذ ایران در سوریه شده‌اند. در عین حال شرط مذاکره دولت سوریه با گروه‌های مخالف براساس طرح راه‌حل دیپلماتیک عربی و همچنین مشارکت کشور‌های عربی در بازسازی سوریه از این شروط است. البته این شروط به صورت علنی منتشر نشده است.»
وی می‌گوید: «عادی‌سازی روابط کشور‌های عربی با سوریه، بخشی از رقابت‌های منطقه‌ای در قالبی جدید است. الان که معلوم شده است بشار اسد در قدرت ماندنی است، قدرت‌های منطقه‌ای به جای رقابت نظامی در خاک سوریه تلاش می‌کنند که این رقابت را به سمت رقابت اقتصادی، سیاسی و سرمایه‌گذاری ببرند. برداشت من این است که شکل رقابت قدرت‌های منطقه‌ای در سوریه عوض شده است.»
قهرمان‌پور معتقد است: «ترکیه به دنبال عادی‌سازی روابط با مصر است، با اسراییل آشتی کرده است و روابط خود را با عربستان سعودی و امارات متحده عربی بهبود داده است. مساله سوریه، چون در سیاست داخلی ترکیه بازتاب پیدا کرده است، حل‌وفصل آن به سادگی عادی‌سازی روابط امارات یا عربستان سعودی نیست. در این مورد ملاحظه‌ای که ترکیه دارد این است که چگونه این وضع را مدیریت کند که به شکست حزب حاکم عدالت و توسعه و شکست شخص رجب طیب اردوغان تعبیر نشود.»
سرنوشت روند آستانه
یکی از سوالاتی که بعد از برگزاری دیدار‌های اخیر میان مقام‌های ایران، ترکیه، سوریه و روسیه وجود دارد، سرنوشت روند آستانه است که بر اساس چارچوب توافق ایران، ترکیه و روسیه از آذر ماه سال ۱۳۹۵ آغاز شده‌بود. بر اساس فرآیند صلح آستانه، ایران، ترکیه و روسیه به عنوان ضامن کاهش تنش در برخی از مناطق سوریه فرآیند توقف درگیری‌ها در این مناطق را آغاز کردند و از گروه‌های مخالف حکومت بشار اسد و دولت برای گفتگو‌های آشتی دعوت کردند. گفتگو‌ها در فرآیند آستانه به تشکیل کمیته قانون اساسی سوریه بین دولت و مخالفان از سال ۱۳۹۸ انجامید که برای تدوین قانون اساسی جدید سوریه فعالیت می‌کرد.
فرآیند عادی‌سازی روابط کشور‌های عربی با سوریه در کنار تلاش‌ها برای مذاکرات دیپلماتیک میان ترکیه و سوریه، این گمانه را ایجاد کرده است که با تثبیت شدن هرچه بیشتر وضعیت حکومت بشار اسد در سوریه، دیگر دولت او تمایلی به مذاکره با مخالفان نداشته باشد. همزمان اتحادیه عرب در جلسه هفته جاری خود یکی از اصلی‌ترین شروط بازگشت سوریه به این سازمان را گفتگو‌های دولت با مخالفان «تحت رهبری عربی و بدون دخالت خارجی» قرار داد. همچنین زمانی که دی‌ماه سال گذشته روسیه بدون دعوت از ایران میزبان دیدار وزرای دفاع ترکیه و سوریه بود، گمانه‌زنی‌ها تقویت شد که روسیه و ترکیه فرآیند آستانه را کنار گذاشته‌اند و ساختار جدیدی را برای مذاکرات با سوریه ایجاد کرده‌اند.
چاووش اوغلو روز سه‌شنبه پیش از عزیمت به مسکو نیز در اظهارنظری گفت: «هدف ما دستیابی به ثبات و صلح دایم در سوریه، همکاری در زمینه مبارزه با سازمان تروریستی ی‌پ‌گ/پ‌ک‌ک که می‌خواهد سوریه را تجزیه کند و ما را از آنجا تهدید می‌کند و اطمینان از این است که سوری‌های در ترکیه به شکل داوطلبانه و امن به خانه‌های خود بازمی‌گردند. امیدوارم نشست فردای ما مفید باشد.»
رحمن قهرمان‌پور می‌گوید: «واقعیت این است که با وجود پایان یافتن جنگ داخلی در سوریه، دولت سوریه همچنان یک دولت ورشکسته است. ابتدایی‌ترین شرط حاکمیت یک دولت که اعمال حاکمیت بر همه سرزمین است، در سوریه وجود ندارد و هنوز نیرو‌های امریکایی، نیرو‌های ترکیه، نظامیان روسیه و … در خاک سوریه حضور دارند. به این زودی‌ها دولت بشار اسد به یک دولت مستقل دارای حاکمیت تبدیل نخواهد شد. این مساله سال‌های سال طول خواهد کشید. آن چیزی که تمام شده است، جنگ داخلی در سوریه است. انبوهی از مسائل در سوریه باقی مانده، مساله خلع سلاح مخالفان، مساله مذاکرات سوریه با مخالفان، خرابی‌های ناشی از جنگ، حضور داعش و. سوریه فعلا نمی‌تواند از فرآیند آستانه خارج شود و به نفع ایران و روسیه هم نیست که این اتفاق بیفتد. ایران و روسیه منافع مشترکی دارند که باعث می‌شود ترجیح دهند همین فرآیند آستانه تا رسیدن به یک نقطه مطلوب ادامه پیدا کند.»