گروه سیاسی: اندیشکده آمریکایی استیمسون در تحلیلی می‌نویسد که رویکرد سیاست نگاه به شرق در ساختار قدرت ایران فارغ از سنخ دولت نهادینه شده است.
تابناک، روسیه به برنامه هسته‌ای ایران کمک کرد و به عنوان شریکی مناسب برای مقاومت متقابل در برابر فشار‌های اقتصادی و نظامی آمریکا و متحدانش دیده شد. با همکاری روسیه و ایران برای کمک به نظام بشار اسد، همکاری عمیق‌تر شد. جنگ در اوکراین، همراه با ادامه تحریم‌های غرب علیه ایران، این همسویی را عمیق‌تر کرده است.
اندیشکده آمریکایی استیمسون در تحلیلی به روابط ایران و روسیه پرداخته که در ادامه آمده است.
مسعود پزشکیان رئیس جمهور ایران در ۱۱ اکتبر برای اولین بار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه دیدار کرد و به او اطمینان داد که روابط دو کشور خوب است و بهتر می‌شود.
پزشکیان در دیدار با پوتین در ترکمنستان در حاشیه نشست آسیای میانه گفت: ایران و روسیه ظرفیت‌های دوجانبه و مکمل خوبی دارند و می‌توانند به یکدیگر کمک کنند. پوتین خاطرنشان کرد که دو کشور در سطح بین المللی با یکدیگر همکاری می‌کنند و ارزیابی‌ها و رویکرد‌های مشترکی در مورد مشکلات جهانی دارند.
پزشکیان تنها یک ماه پیش در سازمان ملل متحد در نیویورک حضور داشت و در آنجا برنامه‌های متعددی برای روابط بهتر ایران با غرب انجام داد. اما اظهارات او در چارچوب روابط نظامی رو به رشد ایران با روسیه است که هم محصول تحولات خارجی و هم یک رقابت سیاسی داخلی است که قدرت محافظه کاران را بالا برده است.
در بحران کنونی خاورمیانه، روسیه از ایران و اسرائیل خواسته است تا خویشتنداری کنند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در ۲ اکتبر به خبرنگاران گفت: ما از همه طرف‌ها در برابر آنچه در حال رخ دادن است خواستار خویشتنداری هستیم.
پس از آن که ایران نزدیک به ۲۰۰ موشک بالستیک به اسرائیل در پی یک رشته ترور مقامات ارشد ایرانی و متحدانش توسط اسرائیل، ارسال کرد، روسیه نگرانی‌های جدی در مورد انتقام پیش بینی شده اسرائیل ایجاد کرده است. اما هنوز مشخص نیست که روسیه برای حمایت از ایران در صورت وقوع یک جنگ گسترده‌تر بین ایران و اسرائیل چگونه رفتار خواهد کرد.
تغییر ایران به سمت رابطه نزدیکتر با روسیه کاملاً در تضاد با دیدگاه «نه شرقی، نه غربی» رهبر انقلاب ایران، آیت‌الله روح‌الله خمینی است. در واقع، در اوج انقلاب، زمانی که نیرو‌های شوروی در سال ۱۹۷۹ به افغانستان حمله کردند، آیت الله خمینی – مانند همتایان غربی خود – اتحاد جماهیر شوروی را «متجاوز» خواند.
با این حال، سیاست خارجی لیبرالِ اولین دولت پس از انقلاب، مهدی بازرگان که رویکردی متعادل از جمله روابط با آمریکا را دنبال می‌کرد، توسط گروه‌های اسلام‌گرا اعم از راست و چپ تضعیف و در نهایت حذف شد. در دهه‌های بعد، اصلاح طلبانی که به دنبال ترمیم روابط با غرب بودند نیز از ساختار قدرت ایران حذف شدند.
در طی ۴۵ سال، دولت عمیق، «بازی بزرگ» سیاست خارجی ایران را به ضرر دولت‌های متوالی ریاست‌جمهوری تعیین کرده است. قوه مجریه مجاز به شرکت در «بازی کوچک» مانور‌های سیاست خارجی هستند، مشروط بر اینکه ساختار کلی قدرت را مختل نکنند.
افزایش روابط با روسیه در میان ایرانیان بحث برانگیز است. خصومت با روسیه ریشه تاریخی دیرینه‌ای در ایران دارد که به رقابت بین امپراتوری‌های رقیب و جذب روسیه از بخش‌های بزرگ امپراتوری ایران برمی گردد.
در طول جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی نیز جذابیت چندانی برای ایران نداشت. اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و گسترش نفوذ آمریکا در خاورمیانه در دهه ۱۹۹۰، مسکو کمتر مورد اعتراض تهران قرار گرفت.
روسیه به برنامه هسته‌ای ایران کمک کرد و به عنوان شریکی مناسب برای مقاومت متقابل در برابر فشار‌های اقتصادی و نظامی آمریکا و متحدانش دیده شد. با همکاری روسیه و ایران برای کمک به نظام بشار اسد، همکاری عمیق‌تر شد. جنگ در اوکراین، همراه با ادامه تحریم‌های غرب علیه ایران، این همسویی را عمیق‌تر کرده است.
به گفته «دولت عمیق» ایران، مخالفت غرب با ایران وجودی و اساسی و مبتنی بر ماهیت جمهوری اسلامی است و غرب هرگز خواهان یک ایران قدرتمند نبوده و هرگز ایران قدرتمند را تحمل نخواهد کرد، بلکه بر اساس دیدگاه این اردوگاه به دنبال سرنگونی آن است.
بر همین اساس، رهبر معظم انقلاب که در سال ۱۹۸۹ جانشین آیت الله خمینی شد، معتقد است که روابط با شرق باید جهت گیری اصلی سیاست خارجی باشد.
تهران معتقد است حتی زمانی که ایران به غرب کمک کرده است، همانطور که در کمک به آمریکا برای سرنگونی طالبان در افغانستان در سال ۲۰۰۱ انجام داد، به عنوان عضوی از «محور شرارت» شناخته می‌شود. به همین ترتیب، برنامه جامع اقدام مشترک ۲۰۱۵ (برجام) نتایج خوبی برای ایران نداشت. دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شد و تحریم‌های اقتصادی را دوباره اعمال کرد.
در حالی که برخی در ایران و آمریکا برجام را سرآغاز کاهش تنش می‌دانستند، دولت عمیق ایران این توافق را راهی برای تبدیل موضوع هسته‌ای از یک موضوع سیاسی به یک موضوع فنی و نه به عنوان بستری برای بهبود روابط ایران با غرب می‌دانست. بر این اساس، خروج ترامپ باعث شد تا دولت عمیق ایران اعتماد به غرب را «دیپلماسی التماس» تعریف کند.
رهبران ایران جنگ در اوکراین را فرصتی برای افزایش وابستگی مسکو به تهران و همچنین دریافت فناوری نظامی پیشرفته روسیه مانند جنگنده‌های سوخو-۳۵ و سامانه موشکی دفاعی اس-۴۰۰ می‌دانند.
ایران سه خط گسل ژئوپلیتیکی را می‌بیند که خاورمیانه، اروپای شرقی و حاشیه غربی چین را به هم متصل می‌کند و معتقد است که غرب به دنبال تسلط بر هر سه منطقه است. از دیدگاه ایران، روسیه قطب مهمی در برابر هژمونی آمریکاست.
جنگ غزه همچنین ایران و روسیه را به هم نزدیکتر کرده است. ماهیت وحشیانه واکنش اسرائیل به حمله حماس در ۷ اکتبر و شکست آمریکا در دستیابی به آتش بس، این پیام را تقویت کرده است که واشنگتن نمی‌تواند ثبات را در خاورمیانه تضمین کند. همسویی در روایت‌ها و برداشت‌ها بین ایران و روسیه فراتر از غزه است. این بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر با هدف تبدیل نظم جهانی به ساختاری چندقطبی‌تر است، که در آن سلطه غرب مورد مناقشه قرار می‌گیرد و مراکز قدرت جایگزین، مانند ایران و روسیه، نقش برجسته تری ایفا می‌کنند.
در نشست اخیر نمایندگان امنیتی کشورهای بریکس در روسیه، ایران پیشنهاد تشکیل «کمیسیون امنیتی بریکس» را برای همکاری در زمینه‌های صلح و امنیت بین‌المللی و مقابله با تهدید‌های مشترک جهانی داد.
روابط رو به رشد ایران با روسیه تاکنون تحت تأثیر تغییرات سیاسی داخلی قرار نگرفته است. پس از انتخاب پزشکیان اصلاح طلب، ناصر کنعانی، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران، به مسکو اطمینان داد که سیاست «نگاه به شرق» استراتژیک است و تاکتیکی نیست. پزشکیان در یک مقاله تاکید کرد که روابط با روسیه و چین برای دولت او محوریت دارد و هرگونه تنش زدایی با غرب به معنای تغییر جهت گیری اساسی از سوی ایران نیست.
پوتین در دیدار با علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در حاشیه اجلاس سران بریکس، با قدردانی از دیدگاه دولت جدید ایران، ابراز خوشحالی کرد که همکاری با روسیه در اولویت پزشکیان است. وی البته پیشرفت روابط تهران با مسکو در سال‌های اخیر را مرهون حمایت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم ایران دانست.
توافق احتمالی راهبردی بلندمدت با روسیه، عضویت در سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس، «سیاست نگاه به شرق» ایران را در ساختار تصمیمگیری این کشور نهادینه کرده است.
با این حال، شک و تردید نسبت به این همسویی در ایران بسیار گسترده است. در واقع، بسیاری به یاد دارند که روسیه در گذشته از تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران و ادعا‌های امارات متحده عربی درباره جزایر سه گانه حمایت کرده است.
مسکو همچنین در مذاکرات سال ۲۰۲۲ که با تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین قطع شد، از احیای برجام جلوگیری کرد. در آن زمان، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، خواسته‌های جدیدی را مطرح کرد و تاکید کرد که هرگونه تحریم آمریکا علیه روسیه بر سر اوکراین، نباید بر روابط اقتصادی روسیه و ایران و سرمایه گذاری مندرج در برجام تأثیر بگذارد.
اخیرا، روسیه با نادیده گرفتن منافع ایران در قفقاز جنوبی و حمایت از ایجاد کریدوری بین آذربایجان و ترکیه که مرز زمینی ایران با ارمنستان را قطع می‌کند، خشم ایرانیان را برانگیخته است. با این حال روزنامه کیهان از منتقدان روسیه در داخل ایران انتقاد کرد و آنها را خائن خواند.
مسکو می‌ترسد که ایران به دنبال بهبود روابط با غرب باشد. رجب صفروف، عضو سابق شورای سیاسی ریاست جمهوری فدراسیون روسیه و رئیس کمیسیون ایران در اتاق بازرگانی و صنعت مسکو، اخیراً گفته است که یک ایران غربگرا برای روسیه بسیار خطرناکتر از ایران هسته‌ای است.
برای روسیه، روابط نزدیکتر با ایران برای افزایش فشار بر آمریکا و ایجاد یک جبهه متحد عملی علیه آمریکا از دریای سیاه تا خلیج فارس ضروری است. علیرغم شکاف‌های گاه و بیگاه مانند کریدور زنگزور بین آذربایجان و ترکیه، همکاری‌ها بر اساس دیدگاه مشترک از نظام بین المللی و درک مشترک از تهدیدات متقابل ادامه دارد.
تابناک، روسیه به برنامه هسته‌ای ایران کمک کرد و به عنوان شریکی مناسب برای مقاومت متقابل در برابر فشار‌های اقتصادی و نظامی آمریکا و متحدانش دیده شد. با همکاری روسیه و ایران برای کمک به نظام بشار اسد، همکاری عمیق‌تر شد. جنگ در اوکراین، همراه با ادامه تحریم‌های غرب علیه ایران، این همسویی را عمیق‌تر کرده است.
اندیشکده آمریکایی استیمسون در تحلیلی به روابط ایران و روسیه پرداخته که در ادامه آمده است.
مسعود پزشکیان رئیس جمهور ایران در ۱۱ اکتبر برای اولین بار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه دیدار کرد و به او اطمینان داد که روابط دو کشور خوب است و بهتر می‌شود.
پزشکیان در دیدار با پوتین در ترکمنستان در حاشیه نشست آسیای میانه گفت: ایران و روسیه ظرفیت‌های دوجانبه و مکمل خوبی دارند و می‌توانند به یکدیگر کمک کنند. پوتین خاطرنشان کرد که دو کشور در سطح بین المللی با یکدیگر همکاری می‌کنند و ارزیابی‌ها و رویکرد‌های مشترکی در مورد مشکلات جهانی دارند.
پزشکیان تنها یک ماه پیش در سازمان ملل متحد در نیویورک حضور داشت و در آنجا برنامه‌های متعددی برای روابط بهتر ایران با غرب انجام داد. اما اظهارات او در چارچوب روابط نظامی رو به رشد ایران با روسیه است که هم محصول تحولات خارجی و هم یک رقابت سیاسی داخلی است که قدرت محافظه کاران را بالا برده است.
در بحران کنونی خاورمیانه، روسیه از ایران و اسرائیل خواسته است تا خویشتنداری کنند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در ۲ اکتبر به خبرنگاران گفت: ما از همه طرف‌ها در برابر آنچه در حال رخ دادن است خواستار خویشتنداری هستیم.
پس از آن که ایران نزدیک به ۲۰۰ موشک بالستیک به اسرائیل در پی یک رشته ترور مقامات ارشد ایرانی و متحدانش توسط اسرائیل، ارسال کرد، روسیه نگرانی‌های جدی در مورد انتقام پیش بینی شده اسرائیل ایجاد کرده است. اما هنوز مشخص نیست که روسیه برای حمایت از ایران در صورت وقوع یک جنگ گسترده‌تر بین ایران و اسرائیل چگونه رفتار خواهد کرد.
تغییر ایران به سمت رابطه نزدیکتر با روسیه کاملاً در تضاد با دیدگاه «نه شرقی، نه غربی» رهبر انقلاب ایران، آیت‌الله روح‌الله خمینی است. در واقع، در اوج انقلاب، زمانی که نیرو‌های شوروی در سال ۱۹۷۹ به افغانستان حمله کردند، آیت الله خمینی – مانند همتایان غربی خود – اتحاد جماهیر شوروی را «متجاوز» خواند.
با این حال، سیاست خارجی لیبرالِ اولین دولت پس از انقلاب، مهدی بازرگان که رویکردی متعادل از جمله روابط با آمریکا را دنبال می‌کرد، توسط گروه‌های اسلام‌گرا اعم از راست و چپ تضعیف و در نهایت حذف شد. در دهه‌های بعد، اصلاح طلبانی که به دنبال ترمیم روابط با غرب بودند نیز از ساختار قدرت ایران حذف شدند.
در طی ۴۵ سال، دولت عمیق، «بازی بزرگ» سیاست خارجی ایران را به ضرر دولت‌های متوالی ریاست‌جمهوری تعیین کرده است. قوه مجریه مجاز به شرکت در «بازی کوچک» مانور‌های سیاست خارجی هستند، مشروط بر اینکه ساختار کلی قدرت را مختل نکنند.
افزایش روابط با روسیه در میان ایرانیان بحث برانگیز است. خصومت با روسیه ریشه تاریخی دیرینه‌ای در ایران دارد که به رقابت بین امپراتوری‌های رقیب و جذب روسیه از بخش‌های بزرگ امپراتوری ایران برمی گردد.
در طول جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی نیز جذابیت چندانی برای ایران نداشت. اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و گسترش نفوذ آمریکا در خاورمیانه در دهه ۱۹۹۰، مسکو کمتر مورد اعتراض تهران قرار گرفت.
روسیه به برنامه هسته‌ای ایران کمک کرد و به عنوان شریکی مناسب برای مقاومت متقابل در برابر فشار‌های اقتصادی و نظامی آمریکا و متحدانش دیده شد. با همکاری روسیه و ایران برای کمک به نظام بشار اسد، همکاری عمیق‌تر شد. جنگ در اوکراین، همراه با ادامه تحریم‌های غرب علیه ایران، این همسویی را عمیق‌تر کرده است.
به گفته «دولت عمیق» ایران، مخالفت غرب با ایران وجودی و اساسی و مبتنی بر ماهیت جمهوری اسلامی است و غرب هرگز خواهان یک ایران قدرتمند نبوده و هرگز ایران قدرتمند را تحمل نخواهد کرد، بلکه بر اساس دیدگاه این اردوگاه به دنبال سرنگونی آن است.
بر همین اساس، رهبر معظم انقلاب که در سال ۱۹۸۹ جانشین آیت الله خمینی شد، معتقد است که روابط با شرق باید جهت گیری اصلی سیاست خارجی باشد.
تهران معتقد است حتی زمانی که ایران به غرب کمک کرده است، همانطور که در کمک به آمریکا برای سرنگونی طالبان در افغانستان در سال ۲۰۰۱ انجام داد، به عنوان عضوی از «محور شرارت» شناخته می‌شود. به همین ترتیب، برنامه جامع اقدام مشترک ۲۰۱۵ (برجام) نتایج خوبی برای ایران نداشت. دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شد و تحریم‌های اقتصادی را دوباره اعمال کرد.
در حالی که برخی در ایران و آمریکا برجام را سرآغاز کاهش تنش می‌دانستند، دولت عمیق ایران این توافق را راهی برای تبدیل موضوع هسته‌ای از یک موضوع سیاسی به یک موضوع فنی و نه به عنوان بستری برای بهبود روابط ایران با غرب می‌دانست. بر این اساس، خروج ترامپ باعث شد تا دولت عمیق ایران اعتماد به غرب را «دیپلماسی التماس» تعریف کند.
رهبران ایران جنگ در اوکراین را فرصتی برای افزایش وابستگی مسکو به تهران و همچنین دریافت فناوری نظامی پیشرفته روسیه مانند جنگنده‌های سوخو-۳۵ و سامانه موشکی دفاعی اس-۴۰۰ می‌دانند.
ایران سه خط گسل ژئوپلیتیکی را می‌بیند که خاورمیانه، اروپای شرقی و حاشیه غربی چین را به هم متصل می‌کند و معتقد است که غرب به دنبال تسلط بر هر سه منطقه است. از دیدگاه ایران، روسیه قطب مهمی در برابر هژمونی آمریکاست.
جنگ غزه همچنین ایران و روسیه را به هم نزدیکتر کرده است. ماهیت وحشیانه واکنش اسرائیل به حمله حماس در ۷ اکتبر و شکست آمریکا در دستیابی به آتش بس، این پیام را تقویت کرده است که واشنگتن نمی‌تواند ثبات را در خاورمیانه تضمین کند. همسویی در روایت‌ها و برداشت‌ها بین ایران و روسیه فراتر از غزه است. این بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر با هدف تبدیل نظم جهانی به ساختاری چندقطبی‌تر است، که در آن سلطه غرب مورد مناقشه قرار می‌گیرد و مراکز قدرت جایگزین، مانند ایران و روسیه، نقش برجسته تری ایفا می‌کنند.
در نشست اخیر نمایندگان امنیتی کشورهای بریکس در روسیه، ایران پیشنهاد تشکیل «کمیسیون امنیتی بریکس» را برای همکاری در زمینه‌های صلح و امنیت بین‌المللی و مقابله با تهدید‌های مشترک جهانی داد.
روابط رو به رشد ایران با روسیه تاکنون تحت تأثیر تغییرات سیاسی داخلی قرار نگرفته است. پس از انتخاب پزشکیان اصلاح طلب، ناصر کنعانی، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران، به مسکو اطمینان داد که سیاست «نگاه به شرق» استراتژیک است و تاکتیکی نیست. پزشکیان در یک مقاله تاکید کرد که روابط با روسیه و چین برای دولت او محوریت دارد و هرگونه تنش زدایی با غرب به معنای تغییر جهت گیری اساسی از سوی ایران نیست.
پوتین در دیدار با علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در حاشیه اجلاس سران بریکس، با قدردانی از دیدگاه دولت جدید ایران، ابراز خوشحالی کرد که همکاری با روسیه در اولویت پزشکیان است. وی البته پیشرفت روابط تهران با مسکو در سال‌های اخیر را مرهون حمایت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم ایران دانست.
توافق احتمالی راهبردی بلندمدت با روسیه، عضویت در سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس، «سیاست نگاه به شرق» ایران را در ساختار تصمیمگیری این کشور نهادینه کرده است.
با این حال، شک و تردید نسبت به این همسویی در ایران بسیار گسترده است. در واقع، بسیاری به یاد دارند که روسیه در گذشته از تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران و ادعا‌های امارات متحده عربی درباره جزایر سه گانه حمایت کرده است.
مسکو همچنین در مذاکرات سال ۲۰۲۲ که با تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین قطع شد، از احیای برجام جلوگیری کرد. در آن زمان، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، خواسته‌های جدیدی را مطرح کرد و تاکید کرد که هرگونه تحریم آمریکا علیه روسیه بر سر اوکراین، نباید بر روابط اقتصادی روسیه و ایران و سرمایه گذاری مندرج در برجام تأثیر بگذارد.
اخیرا، روسیه با نادیده گرفتن منافع ایران در قفقاز جنوبی و حمایت از ایجاد کریدوری بین آذربایجان و ترکیه که مرز زمینی ایران با ارمنستان را قطع می‌کند، خشم ایرانیان را برانگیخته است. با این حال روزنامه کیهان از منتقدان روسیه در داخل ایران انتقاد کرد و آنها را خائن خواند.
مسکو می‌ترسد که ایران به دنبال بهبود روابط با غرب باشد. رجب صفروف، عضو سابق شورای سیاسی ریاست جمهوری فدراسیون روسیه و رئیس کمیسیون ایران در اتاق بازرگانی و صنعت مسکو، اخیراً گفته است که یک ایران غربگرا برای روسیه بسیار خطرناکتر از ایران هسته‌ای است.
برای روسیه، روابط نزدیکتر با ایران برای افزایش فشار بر آمریکا و ایجاد یک جبهه متحد عملی علیه آمریکا از دریای سیاه تا خلیج فارس ضروری است. علیرغم شکاف‌های گاه و بیگاه مانند کریدور زنگزور بین آذربایجان و ترکیه، همکاری‌ها بر اساس دیدگاه مشترک از نظام بین المللی و درک مشترک از تهدیدات متقابل ادامه دارد.
