کوسیستم‌های آبی تالاب‌ها از مهمترین محیط‌های طبیعی برای پیشگیری از گرد و غبار، تولید محصولات شیلاتی، حفظ سطح آب مناطق کشاورزی، تولید چوب، ذخیره آب و کاهش بلایای طبیعی و به ویژه سیلاب هستند و در راستای تثبیت خطوط ساحلی، از بین رفتن مواد زائد، تصفیه آب، ایجاد چشم انداز‌های زیبای طبیعی و بستر مناسب برای حیات بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی جایگاه ارزشمندی دارند.
در حالیکه به گفته کارشناسان، ارزش اکولوژیکی یک هکتار تالاب با ۱۰هکتار جنگل و ۲۰۰ هکتار اراضی کشاورزی برابر است، استان لرستان با بهرمندی از طبیعتی مثال زدنی وسعت قابل توجهی از تالاب‌ها را در خود جای داده است که نقش موثری در تغییرات اقلیمی دارند و از شهرت کشوری و جهانی برخوردار هستند.
بر اساس بررسی‌های زمین شناسی، تالاب‌های ۱۱ گانه معروف پلدختر حدود ۱۰ تا ۱۱ هزار سال پیش بر اثر وقوع زلزله‌ای به بزرگی بیش از هفت ریشتر که موجب رانش لایه‌های سنگی یال شمالی طاقدیس کبیر کوه و مسدود شدن رودخانه‌های سیمره و کشکان شده است به وجود آمده اند.
بیش از ۵۰ تالاب کوچک و بزرگ در پلدختر بوده که از زمان تشکیل تا ۱۰۰ سال پیش تحت تأثیر عوامل طبیعی، بیشتر آنها خشک و منقرض شده است و تنها تعداد ۱۱ تالاب که از تغذیه بهتری برخوردار بوده باقی مانده اند.
وسعت این تالاب‌ها بیش از ۴۵ هکتار است که “گری جمجمه” بزرگترین و “گری سیه” کوچکترین آنها است و همگی به جز “گرگر” در همه فصول سال از طراوت قابل توجهی برخوردار هستند و هرگز خشک نمی‌شوند.
آب شیرین تالاب تنگ فنی و گیاهانی، چون بلمک، نی، بلوط، پونه و بابونه در حاشیه همه تالاب‌های این منطقه مناظر دل فریب و چشم نوازی را به وجود آورده اند.
در جنوب شرقی شهرستان بروجرد نیز تالابی به نام بیشه دالان وجود دارد که زیستگاه پرندگان مهاجر و بومی است و در شهرستان دورود نیز تالاب‌هایی وجود دارد که در زمان حاضر میزبان پرندگان مهاجری همچون فلامینگو هستند.
تالاب‌های ۱۱گانه پلدختر، تالاب بیشه دالان بروجرد، تالاب تنوردر دورود، تالاب گهر کوچک و تالاب کارستی غار ماهی کور مهمترین تالاب‌های طبیعی استان لرستان به شمار می‌روند.
تالاب‌های لرستان در مسیر پرندگان مهاجر قرار دارند
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان گفت: این استان به دلیل بهره مندی از تالاب‌ها و سد‌ها و قرار گرفتن در مسیر سفرپرندگان مهاجر آبزی و تالاب‌زی، زیستگاه مناسبی برای آنها به شمار می‌رود.
مهرداد فتحی بیرانوند افزود: در حال حاضر تالاب‌های ۱۱ گانه پلدختر، تنوردر دورود و بیشه دالان بروجرد سایت‌های پرنده پذیر پرندگان مهاجر در این استان هستند.
مدیر کل حفاظت محیط زیست لرستان همچنین گفت: طبق گزارش تحلیلی جمع بندی سرشماری پرندگان خشکی زی و حائز اهمیت ملی و بین المللی ایران در سال ۱۳۹۴ این استان با بیش از ۵۰ درصد، رتبه دوم کشور را از نظر تعداد گونه‌های پرندگان دارد.
فتحی بیرانوند افزود: مجموع گونه های پرندگان شمارش شده در سطح کشور ۲۳۸ گونه و تعداد گونه‌های پرندگان در استان لرستان ۱۳۵ گونه است.
او با بیان اینکه بیش از ۵۰ درصد گونه پرندگان کشور در لرستان وجود دارد گفت: با توجه به شرایط اقلیمی این استان حدود پنج درصد گونه پرندگان، مهاجر هستند که به طور معمول در فصلهای سرد به تالاب های لرستان به ویژه پلدختر مهاجرت می کنند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان گفت: با توجه به قرار داشتن تالاب‌های لرستان در مسیرپرندگان مهاجر شمال به جنوب گشت و کنترل‌های جدی تری در این مکان‌ها انجام می‌شود.
فتحی بیرانوند افزود: در این راستا پایش زیستی منابع آبی تالاب‌های استان برای نخستین بار انجام شده و ۲۴ مولفه فیزیکی و شیمیایی آنها مورد سنجش قرار گرفته است.
مدیرکل محیط زیست لرستان گفت: ۱۱ تالاب در شهرستان پلدختر وجود دارد که تعدادی از این تالاب‌ها به علت خشکسالی و بهره برداری‌های نامناسب خشک شد، اما در سال‌های گذشته با توجه به بارندگی‌های چشمگیر سطح آب این تالاب‌ها بالا آمده است.
فتحی بیرانوند اظهار داشت: در پلدختر ۱۸ هزار هکتار حوزه تالابی وجود دارد که به عنوان منطقه شکار و صید ممنوع معرفی شده و این در حالی است که تلاش می‌شود سال‌های آینده مجوز منطقه حفاظت شده آنها از شورای عالی محیط زیست اخذ شود.
او تاکید کرد: تالاب گوری بلمک شهرستان پلدختر یکی از زیباترین تالاب‌های غرب کشور به لحاظ منظره و زیستگاه پرندگان است که تلاش می‌شود با حمایت‌های دولتی و مردمی به زودی احیا شود.
او اضافه کرد: در حال حاضر تالاب‌های تنور در دورود و و بیشه دالان بروجرد نیز از تالاب‌های مورد توجه اکولوژیکی لرستان هستند.
راه اندازی پاسگاه حفاظت از پرندگان مهاجر در لرستان
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان همچنین گفت: پاسگاه حفاظت از پرندگان مهاجر با اعتبار سه میلیارد ریال در محل تالاب‌های ۱۱ گانه پلدختر احداث شده است.
فتحی بیرانوند با بیان اینکه حضور این پاسگاه در محل تالاب‌ها نقش مهمی در حفاظت از پرندگان مهاجر و افزایش جمعیت آنان خواهد داشت اظهار داشت: با توجه به اهمیت تالاب‌ها در چرخه طبیعت تلاش می‌شود با کار فرهنگی و مشارکت مردمی ظرفیت محیط زیست استان از جمله تالاب‌ها به مردم بومی محلی معرفی شود.
او بیان کرد: همچنین موضوع مطالعه تالاب‌های استان در دستور کار قرار دارد و گشت و کنترل اطراف تالاب‌ها نیز تشدید شده است.
رشد ۷۰ درصدی جمعیت پرندگان مهاجر در لرستان
فتحی بیرانوند گفت: با شروع فصل سرما در ماه‌های پاییز و زمستان پرندگان مهاجر از عرض‌های شمالی وارد تالاب‌ها و آبگیر‌های کشور از جمله لرستان می‌شوند.
او با بیان اینکه لرستان در مسیر مهاجرت‌های داخلی پرندگان نیز قرار گرفته است افزود: از مهمترین مراکز پذیرش پرندگان مهاجر در این استان تالاب‌های ۱۱ گانه پلدختر، دشت سیلاخور تنوردر، رودخانه‌های تیره و ماربره و بیشه دالان بروجرد است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان بیان کرد: زمان مهاجرت پرندگان آبزی و کنار آبزی بر اساس گزارش سازمان‌های بین المللی تالاب ها، اواخر پاییز تا اواسط زمستان است که در ایران همانند سال‌های گذشته و هماهنگ با سایر کشورهای جهان در ماه ژانویه میلادی انجام می‌شود.
او با بیان اینکه طبق نتایج سرشماری زمستانه جاری حضور پرندگان مهاجر نسبت به سال‌های گذشته ۷۰ درصد افزایش یافته است ادامه داد: سال‌های گذشته بیش از ۱۵ هزار پرنده مهاجر در سطح تالاب‌های لرستان سرشماری شده است.
لرستان دارای ۱۶ تالاب طبیعی و فصلی است
معاون فنی حفاظت محیط زیست لرستان نیز گفت: تالاب‌های ۱۱ گانه پلدختر، بیشه دالان بروجرد، تنوردر دورود، گهر کوچک و کارستی غار ماهی کور مهمترین تالاب‌های طبیعی این استان هستند.
نبی قائد رحمت افزود: البته تالاب‌های مصنوعی زیادی از جمله سد هاله کوهدشت، سد مروک، سد ایوشان، سد خان آباد، سد حوضیان، سد رودبار و ده‌ها آبگیر و سد خاکی دیگر در سطح استان پراکنده هستند.
او اظهار داشت: تالاب‌های پلدختر به عنوان مهمترین تالاب‌های لرستان هستند که در قسمت جنوبی استان و در فاصله ۱۲ تا ۴۵ کیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارند.
به گفته او در این منطقه ۱۱ تالاب کوچک و بزرگ وجود دارد که ۹ تالاب آن دارای آب دائمی و ۲ تالاب آن دارای آب فصلی است، این تالاب‌ها که از نظر زیبایی و دارا بودن آبزیان از نوادر طبیعی کشور به شمارمی روند علاوه بر داشتن پرندگان وحشی بومی، به علت واقع شدن در مسیر مهاجرت پرندگان، در فصلی از سال محل استراحت و تغذیه آنها در طی مسیر طولانی مهاجرت به شمار می‌روند.
قائدرحمت عنوان کرد: احیای تالاب‌ها نیازمند توانمندسازی جوامع محلی و جلب مشارکت‌های مردمی است و باید به مطالبه مردم تبدیل شود تا جوامع محلی ساکن در نزدیکی آنها به عنوان مطالبه‌گر اصلی ادامه حیات تالاب‌ها تلاش کنند، در غیر این صورت بایستی در نوع آموزش و جامعه هدف تجدید نظر شود.
او با بیان اینکه تغییر کاربری و خشکسالی‌های پیاپی حیات تالاب‌های استان را با مخاطره رو به رو کرده است ادامه داد: تالاب‌ها نقش برجسته‌ای در کنترل سیلاب، کاهش خسارات ناشی از سیل و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی دارند، به عنوان مثال تالاب‌های پلدختر و بیشه دالان بروجرد و تنوردر دورود باوجود دست اندازی‌های افراد سودجو در دهه ۶۰ و ۷۰ و وجود زهکش‌ها که کاهش آب تالاب‌ها را به دنبال داشت، اما به دلیل نگهداری حجم آب بالا، موجب شدند خسارات سیل پارسال در مناطق پائین دست آنها به حداقل ممکن برسد.
او اضافه کرد: بنابراین برای احیاء تالاب‌ها علاوه بر توانمندسازی جوامع محلی و جلب مشارکت‌های مردمی، اقتصادی کردن آنها برای مردمی که در نزدیکی آنها زندگی می‌کنند ضروری است چرا که اقتصاد روستائیان متکی به آب و زمین کشاورزی است بنابراین باید جایگزین معیشت اقتصادی ساکنان نزدیک تالاب‌ها ایجاد شود.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست لرستان گفت: تالاب‌ها اکوسیستم‌های نادر، منحصر به فرد و در عین حال شکننده و آسیب پذیر هستند که باید در راستای حفاظت از آنها تمام جوانب را در نظر بگیریم.
قائدرحمت با بیان اینکه سه تالاب “گوری بلمک” و “زرده” و “پیکه” گاهی به دلیل کاهش بارندگی خشک می‌شوند ادامه داد: تالاب گوری بلمک یکی از تالاب‌های ۱۱ گانه پلدختر است که بر اثر زهکشی‌های انجام شده در سالیان اخیر دچار خشکی می‌شود.
او عنوان کرد: تالاب “بیشه دالان” دورود و “تنوردر” بروجرد نیز از تالاب‌های مطرح استان هستند و همچنین و تالاب بند خاکی خروسان در شهرستان ازنا به عنوان تالاب مصنوعی استان با وسعت ۷۵۰ هکتار و سطح آبی ۱۲.۷ هکتار منطقه شکار و صید ممنوع اعلام شده است.
معاون فنی حفاظت محیط زیست لرستان همچنین گفت: گردشگری تالاب‌های لرستان می‌تواند جایگزین مناسبی در راستای تامین معیشت و رونق اقتصادی جوامع محلی و از طرفی گام مهمی در راستای حفاظت از تالاب‌ها و ممانعت از بهره برداری‌های نامناسب باشد.
قائدرحمت با بیان اینکه تالاب گوری بلمک و بیشه دالان بروجرد به دلیل زهکشی دچار خسارت و تخریب شده اند افزود: تالاب‌ها را می‌توان با مشارکت جوامع بومی محلی احیا کرد که در این راستا با هماهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان روستای ولیعصر پلدختر به عنوان روستای هدف گردشگری با نگاه استفاده از مزایای گردشگری برای ساکنان این منطقه معرفی شده است.
او اظهار داشت: سایر تالاب‌های حوزه شهرستان پلدختر دچار تخریب خاصی نشده اند و فقط تالاب آب تاف سال گذشته به دلیل سیلاب دچار خسارت شد که با توجه به اعتبارات، طرح‌های آبخیزداری در این تالاب انجام می‌شود.
او ادامه داد: همچنین تالاب تنوردر شهرستان دورد به دلیل تخریب‌های دهه ۶۰ و ۷۰ و احداث مجتمع‌های پرورش ماهی و کشاورزی در این منطقه به یک تالاب فصلی تبدیل و درخواست مطالعات پایه به دلیل اهمیت حضور پرندگان مهاجر در این تالاب به سازمان حفاظت محیط زیست جهت احیاء تالاب ارسال شده است.
معاون فنی حفاظت محیط زیست لرستان گفت: پاسگاه محیط بانی در تالاب بیشه دالان بروجرد راه اندازی شده و مطالعات مدیریت یکپارچه زیست بومی و معیشت جایگزین آن در حال اجرا است.
نزدیکی تالاب‌های لرستان به شهر و اهمیت گردشگری آنها
معاون فنی حفاظت محیط زیست لرستان همچنین گفت: تالاب تنوردر دورود کمتر از ۱۰ کیلومتر با شهر فاصله دارد، تالاب بیشه دالان بروجرد ۱۰ کیلومتر و تالاب‌های پلدختر مسافت بسیار کمی با شهر فاصله دارند که ظرفیت‌های بسیار خوبی برای استفاده مطلوب در جهت رونق گردشگری استان هستند.
قائدرحمت با تاکید بر اینکه استفاده ناصحیح از این ظرفیت‌ها منجر به نابودی آنها می‌شود افزود: تلاش می‌شود تالاب‌های پلدختر در کنوانسیون رامسر ثبت شوند.
او اظهار داشت: در این راستا مطالعاتی توسط مشاور انجام شده است و با ثبت تالاب‌ها در کنوانسیون رامسر علاوه بر افزایش اهمیت گردشگری این تالاب‌ها امکان دریافت اعتبارات بیشتر و مطالعات مهیا می‌شود.
قائدرحمت ادامه داد: کنوانسیون‌های بین المللی نقش پر رنگ مردم را در حراست و حفاظت تالاب‌ها در نظر می‌گیرند و اهمیت نقش جوامع بومی محلی اولین نکته در این کنوانسیون است.
او عنوان کرد: زهکش‌های دهه ۶۰ و ۷۰ به دلیل سیاست جهاد کشاورزی، تغییر اقلیم و خکشسالی‌های متمادی، کاهش ورودی به تالاب‌ها از منابع آب بالا دست، آلاینده‌های بیولوییک و شیمیایی، چرای بی رویه دام در حاشیه تالاب ها، احداث باغ و کشت گونه‌های زراعی آب بر در سطح حوزه تالاب‌ها به ویژه در تالاب بیشه دالان و افزایش میزان برداشت آب، از مهمترین عوامل تخریب تالاب‌های لرستان هستند.
او ادامه داد: طبق قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور مصوب سال ۹۶، آئین نامه مربوطه و ماده ۱۶ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، مدیریت تالاب‌های کشور به عهده سازمان حفاظت محیط زیست است و جهت گیری‌های استان برای حفاظت و حراست از تالاب‌ها به سمت رویکرد مدیریت زیست بومی است چراکه تالاب‌ها زیست بوم‌های حساس و شکننده‌ای هستند و بایستی بر اساس ظرفیت قابل تحمل از آنها برداشت شود.
قائدرحمت با تاکید بر ضرورت توسعه طبیعت گردی در تالاب‌ها با مشارکت جوامع بومی و محلی اظهار داشت: ارتقا‌ء نقش ذینفعان به ویژه بومیان در مدیریت تالاب‌ها با هماهنگی‌های بین بخشی جهت مدیریت آنها، تاکید بر حفاظت و بهره برداری پایدار از تنوع زیستی و تامین حقابه طبیعی تالاب‌ها در اولویت اداره کل حفاظت محیط زیست لرستان قرار دارد.
حفاظت از تالاب‌ها با رویکرد‌های مشارکتی و اجتماعی محور
رئیس اداره محیط طبیعی حفاظت محیط زیست لرستان نیز با تاکید بر اهمیت اکوسیستمی و کارکرد‌های تالاب‌ها بیان کرد: هر یک هکتار تالاب پویا برابر ۲۰۰ هکتار جنگل ارزش اقتصادی دارد.
امیر زند با اشاره به اینکه در دهه ۶۰ اهمیت تالاب‌ها چندان مورد توجه قرار نگرفته است افزود: تالاب‌ها در این دوران تنها به عنوان منابع آب و خاک غنی در نظر گرفته می‌شدند و مردم هم از این منابع استفاده کردند.
او ادامه داد: از اوایل سال ۸۰ که طرح حفاظت از تالاب آغاز شد اهمیت تالاب به صورت بومی و اندمیک خاص استان‌ها مورد توجه قرار گرفت.
زند اظهار داشت: رویکرد‌های اجتماعی محور و مشارکتی به منظور احیا و حفاظت تالاب‌ها مد نظر قرار دارد، تغذیه آبخوان نیز مورد توجه قرار می‌گیرد که در این راستا آب در دشتی رها می‌شود، آبخوان را تغذیه می‌کند بنابراین سطح و کیفیت آب افزایش خواهد یافت.
زند همچنین تاکید کرد: تالاب‌ها در روند سیلاب تاخیر ایجاد می‌کنند، مانع از جریان طغیانی می‌شوند و در بالادست‌ها مانند سد عمل می‌کنند که سرعت و حجم را کاهش می‌دهند و به مرور زمان تخلیه می‌شوند.
او با بیان اینکه برای اجرای سد‌های بزرگ یک هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است ادامه داد: تالاب‌ها به خوبی می‌توانند نقش سد‌ها را بدون اعتبار ایفا کنند و باید احیا و حفاظت آنها مورد توجه قرار گیرد.
او اظهار داشت: در جریان سیلاب سال گذشته تالاب‌های تنوردر و بیشه دالان بسیار مفید عمل کردند و خروجی تالاب بیشه دالان با تاخیر بسیار زیادی وارد رودخانه تیره شد، اگر تالاب‌ها در مسیر شهر‌ها و سیلاب نبودند شهر دورود دچار فاجعه می‌شد.
او ادامه داد: جهت احیای تالاب گوری بلمک با مساحت ۶۰۰ هکتار و بیشه دالان پس از زهکش و تخریب‌های سال‌های گذشته، ساماندهی زهکش‌ها و اجرای چند سازه برای کنترل خروجی آنها انجام شده است.
زند افزود: برخی نقاط تالاب بیشه دالان و تنوردر براثر تخریب از بین رفته است و تلاش می‌شود که باقیمانده‌های ارزشمند تالابی احیا شود.
او با بیان اینکه تالاب بیشه دالان حدود ۳۰ میلیون متر مکعب در سال ورودی نیاز دارد تصریح کرد: تالاب تنوردر نیز ۳۱ میلیون متر مکعب ورودی سالانه نیاز دارد و اکنون تنها ۱۲۶ هکتار از آن باقیمانده در حالیکه مساحت این تالاب در گذشته یک هزار و ۵۰۰ هکتار بوده است.
زند گفت: تالاب‌های پلدختر برابر تصاویر موجود در سالیان گذشته ۵۰ مورد بوده است که به مرور زمان در اثر خشکسالی‌های اخیر از بین رفته اند و ۱۱ تالاب باقی مانده که امسال از این مجموع چند تالاب آبگیری شد.
نقش مهم تالاب‌ها در تلطیف آب و هوا
زند با تاکید بر اثرگذاری تالاب‌ها بر تلطیف شرایط آب و هوایی استان بیان کرد: تالاب‌ها ظرفیت قابل توجهی در سازگاری بر تغییر اقلیم دارند و در شرایط خشکسالی قابل توجه هستند به نحوی که نقش مهمی در تلطیف آب و هوای شهرستان گرمسیری پلدختر دارند.
او همچنین بر اهمیت گردشگری این تالاب‌ها اشاره کرد و گفت: در کنار این تالاب‌ها امکان راه‌اندازی اقامتگاه‌های بوم گردی، سایت‌های گردشگری، تحقیقاتی، پرنده نگری، آزمایشگاهی و آبزیان بومی وجود دارد.
زند عنوان کرد: ایجاد شرایط استاندارد برای تالاب‌ها امکان جذب اعتبارات از سازمان‌های جهانی را نیز فراهم می‌کند و می‌توان گردشگران خارجی و داخلی و حامیان محیط زیست را در استان جذب کرد.
او به استفاده از منابع آب و خاک در حاشیه تالاب‌ها اشاره کرد و ادامه داد: استفاده از منابع آب و خاک حاشیه تالاب‌ها با امر حفاظت تالاب‌ها منافات ندارد و اگر بتوان جوامع محلی را آموزش داد و کاربری‌های همخوان ایجاد شود معیشت مردم و احیای تالاب‌ها امکان پذیر خواهد شد.
زند به اجرای طرح بررسی معیشت جایگزین تالاب‌های استان اشاره کرد و گفت: این معیشت‌ها را باید جایگزین معیشت‌های مخرب کرد و در این راستا مکاتباتی نیز با جهاد کشاورزی استان شده است.
