روز گذشته خبری بدون منبع مشخص، در یکی از رسانه ها منتشر شد که در آن نیاز اورژانسی گنبد شیخ لطف الله ادامۀ مرمت تشخیص داده شده و هزینۀ انجام این کار نیز برآورد شده بود، این در حالی است که به گفته کارشناسان، نیاز اورژانسی این گنبد پیش و بیش از هر چیز، شفاف‌سازی و روشن شدن تکلیف ترک مرمت شدۀ قبلی آن است.
پنجم اسفندماه خبری منتشر شد که در آن ضمن اعلامِ رو به اتمام بودن مطالعات لازم برای شروع مرمت جدید در گنبد شیخ لطف الله، نسبت به وضعیت چینش و تنظیم کاشی‌های بخش‌های مرمت نشدۀ این گنبد، بر اساس یک فیلم، اظهار نگرانی شده و نیز برآورد شده بود که هزینۀ مرمت همۀ هشت ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، بالغ‌بر سی‌وهشت میلیارد ریال تخمین زده می‌شود.
سابق بر این نیز در اوج انتقادها به پدیدۀ عجیب برف گریزی ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان در اخبار شبکه چهارم رسانه ملی اعلام کرده بود: «مرمت گنبد شیخ لطف‌الله به‌زودی ادامه پیدا می‌کند» و بلافاصله پس‌ازاین اظهارنظر، داربست تازه‌ای بر روی یکی از ترک‌های مرمت نشدۀ گنبد شیخ لطف‌الله نصب شد و در عرض سه روز تا نوک گنبد بالا رفت.
با ادامۀ اعتراض‌ها، فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اعلام کرد که این داربست فقط برای انجام مطالعات پیش از شروع مرمت ترک جدید نصب‌شده و گفت: «هیچ‌چیز در این کشور تمام‌شده نیست، داربست‌ها زده‌شده و مطالعات برای مرمت دو ترک دیگر آغازشده است اما پیشنهاد آقای محبعلی این بود که برای ترک مرمت‌شده نیز دوباره داربست زده شود و ما تا آخرین لحظه نظرات را دریافت و در صورت تائید اعمال کنیم.»
یک ماه و دو روز از این اظهارنظر گذشته و نه تنها داربستی برای بازدید کارشناسان منتقد بر روی ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله نصب نشده، بلکه فردی که نامی از او به میان نیامده، بر روی داربست ترک مرمت نشده رفته تا فیلمی تهیه کند و از نیاز اورژانسی این گنبد به مرمت و همچنین میزان دقیق هزینه‌ای که برای این کار لازم است بگوید!
علی‌اصغر نجف پور، مدرس دانشگاه و دانش‌آموخته مرمت با ابراز نگرانی از اقدام برای مرمت ترک دیگر گنبد بدون مشخص شدن تکلیف مرمت پرحاشیۀ قبلی به ایسنا گفت: چه لزومی دارد که وقتی هنوز تکلیف ترک اول مشخص نشده بروند سراغ ترک‌های بعدی و مناقشات جدیدی ایجاد کنند؟ دست نگه‌دارند تا تکلیف مرمت اولی مشخص شود، ایرادهایش مشخص شود و ایرادها را قبول کنند نه اینکه پافشاری کنند.
وی ادامه داد: کسانی که به مرمت این گنبد انتقاد کرده‌اند آدم‌های کمی نیستند. بعضی از آنها برخلاف آقای رضایت که اعتراف کرده در طول عمر خود برای اولین بار است یک گنبد را مرمت کرده، سال‌ها تجربۀ مرمت دارند. آیا دلسوزی ما برای یک اثر جهانی و ملی غرض‌ورزی است؟
نجف پور با اشاره به اینکه اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان پس از وارد شدن انتقادها به مرمت یک ترک از گنبد جهانی شیخ لطف‌الله به فکر تهیه طرح مطالعاتی برای ترک جدیدی از آن افتاده‌اند، اظهار کرد: طرح مطالعاتی هر اثر یک طرح جامع است که می‌توان از آن برای تمام یک اثر استفاده کرد و اگر برای گنبد شیخ لطف‌الله این طرح وجود داشت، اکنون‌که اعتقاد دارند مرمتِ انجام‌شده بی‌نظیرترین است، چرا از مفاد همان طرح برای ترک جدید استفاده نمی‌کنند و داربست زده‌اند و برای ترک جدید مطالعات جدید انجام داده‌اند؟
این مدرس دانشگاه خاطر نشان کرد: نقوش گنبد مسجد شیخ لطف‌الله تکرارشونده است، یعنی یک واگیره است که در هر ۱۶ نیم ترک یا هر هشت ترک تکرار می‌شود و بر این اساس می‌توان از طرح مرمتی اولیه برای ترک‌های دیگر هم استفاده کرد اما به شرطی که آن طرح نقطه‌ضعفی نداشته و کاملاً دقیق و اصولی باشد.
آغاز مرمت گنبد شیخ لطف الله
مرمت گنبد از سال ۱۳۹۷ شروع شد و هنوز هم تمام نشده است. ما دو ترک از ۱۶ ترک را مرمت کرده‌ایم و داربست‌ها دارند نصب می‌شوند. کلیه ترک‌ها بایستی مرمت شوند چون آسیب‌دیدگی شدید است. به استحضار برسانم که بخش عظیمی از کاشی‌ها و آجرهای گنبد در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی از بین رفته بود و سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ مرمت کاملی روی این گنبد انجام شد. اکنون بخش مهمی از آجرها و کاشی‌های گنبد شیخ لطف‌الله از دوره پهلوی اول است که اوایل دهه شصت نیز مجدداً با توجه به آسیب‌دیدگی‌هایی که مشاهده شد، سعی کردند به‌صورت موضعی روی گنبد مرمت‌هایی را انجام بدهند.
سال ۱۳۹۷ ما با ریزش بخش‌هایی از کاشی‌ها مواجه شدیم و بعد از بررسی‌ها و مطالعاتی که صورت گرفت و کارشناسان و صاحب‌نظران از گنبد بازدید کردند گفتند که با توجه به آسیب‌دیدگی شدید بخش زیرسازی و تزیینات روی گنبد، قاعدتاً باید آجرها و کاشی‌ها پیاده شوند و زیرسازی مناسبی روی گنبد مستقر شود.
این کار با فرایند مرمتی دقیق و با نظارت‌های درست با استفاده از تجربه استادکارانی که مهارت داشتند در این قسمت انجام گرفت. در دو ترک مرمت‌شده بیش از ۹۵ درصد آجرها و کاشی‌های سطح گنبد همان آجرها و کاشی‌های دوره پهلوی بوده که دوباره به‌کاربرده شده و شاید فقط ۵ درصد به علت از بین رفتن و ریختگی‌ها به‌تازگی ترمیم‌شده باشد اما عمده همان است.
تفاوتی که مشاهده می‌شود ناشی از این است که در قسمت آسیب‌دیده بندها از بین رفته، کاشی‌ها لب پر شده و سطوح دچار آسیب‌دیدگی شده است. به‌هرحال بعد از چندین سال که این بخش، از آلایندگی‌ها پاک‌سازی نشده با بخش پاک‌سازی‌شده تفاوت دارد و هیچ اتفاق خاصی رخ نداده است که دورنگی به وجود بیاورد.
می‌گویند به مرمت‌های غلط پهلوی اول وفادار بوده‌اند!
این دانش‌آموخته مرمت با بیان اینکه تکرار ایرادات دورۀ قبلی در مرمت جدید صحیح نیست تصریح کرد: اعضای پروژۀ مرمت گنبد شیخ لطف‌الله گفته‌اند نقطه‌ضعف‌های موجود در طرح‌های ترک مرمت‌شده، نقطه‌ضعف‌های دورۀ پهلوی اول است و ما برای اینکه به طرح‌ها وفادار بمانیم، همان نقطه‌ضعف‌ها را تکرار کرده و انجام داده‌ایم!
وی تأکید کرد: اعضای این پروژه در حالی چنین اقدام نادرستی را انجام داده‌اند که در مرمت، قانونی به نام «حذف کلیۀ مرمت‌های غلط قبلی» وجود دارد. یعنی اگر قرار است ما جایی را چه در بنا، چه تزئینات و نقاشی، کاغذ، سفال، شیشه و دیگر موارد مرمت کنیم و قبل از ما کسی آنجا را مرمت کرده و آن مرمت اصولی و علمی نبوده و صرفاً برای حفاظت از وضعیت موجود آن اثر خاص انجام‌شده باشد، ما وظیفه‌داریم کلیۀ مرمت‌های غلط قبلی را رهاسازی، پاک‌سازی و حذف کنیم و آن بنا یا اثر را با جدیدترین متد روز مرمت کنیم.
نجف پور یادآور شد: گاهی بعضی از غلط‌های موجود در اثر هم‌زمان با خلق آن ایجادشده و یا مرمت آن به زمانی بسیار دور تعلق دارد. در این صورت اگر اشتباهی در زمان صفویه روی گنبد انجام‌شده باشد وفادار بودن به آن طرح غلط، از سوی مرمتگر توجیه منطقی دارد نه در حال حاضر.
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: تا زمانی که تکلیف ترک مرمت‌شدۀ پُر از مناقشه و پُر از جَدل، هنوز مشخص نشده چرا می‌خواهند ترک‌های بعدی را مرمت کنند و جدل جدیدی ایجاد کنند؟ من تعجب می‌کنم با توجه به این‌همه صحبت و انتقادی که شد و با توجه به اینکه ۹۰ درصد از افرادی که در مورد گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نظر داده و انتقاد کردند کارشناس بودند و سواد مرمتی و تجربۀ مرمتی داشتند و علم مرمت را می‌دانستند، چطور هیچ‌کدام از این حرف‌ها مؤثر واقع نشده و هنوز دوستان قصد دارند با همان تیم قبلی و با همان افراد کار نابلد قبلی مجدداً این مرمت را ادامه دهند؟
چرا ماشین‌ها با داشتن شیشه، بی‌نیاز از برف‌پاک‌کن نیستند؟
وی افزود: وقتی برف روی ترک مرمت‌شدۀ گنبد ننشست گفتند چون صیقلی بوده برف لیز خورده است! من تعجب می‌کنم که این‌همه آدم نمی‌گویند مگر برف لیز می‌خورد؟ اگر برف لیز می‌خورد یا از روی یک سطح تروتمیز و صاف سُر می‌خورد و پایین می‌آید، در این صورت برف نباید روی هیچ شیشۀ ماشینی بنشیند و ماشین‌ها هم باید بی‌نیاز از برف‌پاک‌کن باشند! چطور روی شیشه، که صیقلی‌ترین و صاف‌ترین سطح دست‌ساختۀ بشر است برف لیز نمی‌خورد اما روی ترک مرمت‌شده لیز می‌خورد؟ چرا روی گنبدهای دیگری که هیچ ایرادی ندارند برف لیز نمی‌خورد؟
ناظر پروژه‌های کاشی استان اصفهان از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ گفت: مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان در اولین مصاحبه عنوان کرده که از موادی به‌عنوان محافظ بر روی گنبد استفاده کرده‌اند اما نگفتند چه چیزی. این مهم است که تأثیر کوتاه‌مدت و بلندمدت موادی که در مرمت استفاده می‌کنیم را بدانیم، حلّالشان را بدانیم، چون اصل برگشت‌پذیری به ما می‌گوید زمانی که تشخیص دادیم مرمت غلط است یا روش جدیدی برای مرمت پیدا کردیم باید مرمت را برگردانیم.
وی ادامه داد: دوستان حاضر نیستند بگویند چه موادی روی کار استفاده کرده‌اند! خودشان گفته‌اند ماده‌ای روی کار زده‌اند اما حالا که می‌پرسیم آن ماده چیست که به‌عنوان لایه محافظ استفاده کرده‌اید می‌گویند اصلاً ماده‌ای نبوده! روغن بزرکی در کار نبوده! مادۀ نانویی در کار نبوده! رزینی نبوده! چون ترک را تمیز کرده‌ایم این‌طور شده است! این حرف‌ها فرافکنی و فرار روبه‌جلو و انکار کردن حرف‌های قبلی است.
نجف پور با اشاره به‌ضرورت پذیرش خطای انسانی در مرمت گنبد شیخ لطف‌الله مدعی شد: آنها هیچ‌وقت نمی‌خواهند قبول کنند که اشتباه کردند. یک‌بار عذرخواهی کنند و بگویند ما قبول داریم اشتباهات مختصری هم رخ‌داده است و حرف شما را می‌شنویم. دائماً زمان می‌خرند تا بلکه آفتاب، بلکه برف، بلکه باران بیاید و اتفاقی روی گنبد بیفتد. با این زمان خریدن از کجا معلوم است یک طرح مطالعاتی که مورد مناقشه هم بود تهیه کنند و بگویند بیایید ببینید این طرح مرمتی است از سال ۹۷ با امضای ۱۰ نفر؟
فرم گنبد شیخ لطف‌الله به‌هم‌خورده است
این مرمتگر با بیان اینکه ایرادهای مرمت یک ترک از گنبد شیخ لطف‌الله فقط در پوششِ استفاده‌شده نیست، یکی از دیگر ایرادات احتمالی را چنین شرح داد: موقع نصب پارچه‌ها، چون قالب را یک‌تکه نمی‌برند بلکه به ده‌ها و یا حتی صد پارچه تقسیم می‌شود که وزن کمی داشته باشد و قابل جابجایی و کار کردن باشد از شابلون استفاده نکرده‌اند، موقع نصب کردن حتماً باید شابلونی وجود داشته باشد که فرم قوس کاملاً شکل قبلی دربیاید، حتی اگر این قالب درست بوده باشد چیدن پارچه‌ها بر روی گنبد بدون شابلون حتماً اعوجاج ایجاد می‌کند و فرم گنبد را به هم می‌زند. من از بعضی زوایای گنبد عکس‌هایی دیدم و متوجه شدم که متأسفانه فرم گنبد به‌هم‌خورده است.
سطح گنبد را کف‌مال کرده و برس کشیده‌اند
وی با انتقاد از کف‌مال کردن سطح بیرونی ترک مرمت‌شده گفت: اگر کاشی‌کار و کاشی تراش کارشان را دقیق انجام داده باشند اصلاً بندی به وجود نمی‌آید که بخواهند بند را با گچ پُر و آن را کف‌مال کنند. اصلاً روی گنبد نیازی به کف‌مال کردن ندارد. ضمن اینکه بعد از کف‌مال کردن نتوانستند گچ را پاک کنند چرا که گچ به خلل و فرج آجر نفوذ کرده است به همین خاطر با برس روی آجرها کشیدند تا گچ‌ها از آن بیرون بیاید و به‌این‌ترتیب زینترینگ آجر را از بین برده‌اند.
نجف پور افزود: این باعث شده که سطح آجر حالت استاندارد خودش را از دست بدهد و بعد مجبور شدند موادی روی آن بزنند که برخی می‌گویند روغن بزرک است و بعضی هم می‌گویند پوشاننده‌های دیگری است که هر چه باشد تنفس گنبد را می‌گیرد.
در کمتر از پنج سال ترک مرمت‌شده، کثیف‌تر از سایر ترک‌ها خواهد شد
ناظر پروژه‌های کاشی استان اصفهان از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ مدعی شد: الان سال ۱۳۹۸ هستیم. مطمئن باشید در کمتر از ۵ سال دیگر این ترک مرمت‌شده، چرک‌تر و کثیف‌تر از سایر ترک‌ها خواهد شد چون روی آن برس زده‌اند و این برس، سطح آجر را از بین برده و به‌زودی بسیار چرک و کثیف خواهد شد.
