نگاهی بر پیدایی و رشد جنبش های شیعی در کشورهای عرب خلیج فارس پس از انقلاب اسلامی

چندین دهه است که پدیده اسلام گرایی و پیدایی و رشد جنبش های اسلامی در سراس کشورهای مسلمان و حتی کشورهای برخوردار از اقلیت های مسلمان تبدیل به یکی از مهمترین پدیده های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جهان معاصر شده است. پیدایش جنبش های اسلامی در خلیج فارس بویژه در کشورهای عرب خلیج فارس به سال های دهه ۱۹۸۰ میرسد. اگرچه برخی پیشینه این جریان را همانند سایر مناطق غرب آسیا به دهه های پیش از آن می برند، اما واقعیت آن است که جریان اسلام گرایی که منجر به جنبش های اسلامی شده است پیش از دهه ۱۹۸۰ و انقلاب اسلامی در ایران جلوه سیاسی و سازمانی نداشته است.
انقلاب اسلامی در ایران نخستین عامل موثر در رشد جنبش های اسلامی (جریان اسلام گرا جلوه سیاسی و سازمانی به خود گرفت) در کشورهای منطقه و حاشیه خلیج فارس بود. جلوه های این جنبش ها در همان ماه های نخستین در عراق، عربستان، و پس از آن بحرین و کویت آشکار گردید. در کشور عراق که اکثریت جمعیت آن را شیعیان تشکیل می دادند، گروه اسلامی حزب الدعوه که از سال ۱۹۵۷ تاسیس شده بود، فعالیت های خود را از سر گرفت. به همراه حزب الدعوه، سازمان ها و گروه های دیگر همچون سازمان پیکار اسلامی عراق اشاره کرد. بعدها نیز مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق با گردآوری فعالان سیاسی شیعه برای سرنگونی رژیم بعث سازماندهی شد. این گروه ها در جریان خیزش نهایی علیه رژیم بعث و سرنگونی آن در سال ۲۰۰۳ نقش بسیار فعال بازی کردند.
جنبش های اسلامی چالش گر در ماه های اولیه پس از انقلاب اسلامی در عربستان نیز فعال شدند. در میان شیعیان گروه موسوم سازمان انقلاب اسلامی شبه جزیره العرب در همان ماه های نخستین بوجود آمد و با به راه انداختن حرکت های اعتراضی در مناطق شرقی و نفت خیز عربستان نظام سیاسی را به چالش کشیدند. با این همه در دهه های بعد در اوایل ۱۹۹۰ دولت عربستان پس از بهبود روابط با ایران، گفت و گو با شیعیان و با دادن امتیازات سیاسی و اجتماعی به آن ها، از جمله عضویت شیعیان در شورای مشورتی عربستان سازمان انقلاب اسلامی شبه جزیره العرب را به در پیش گرفتن خط مشی میانه تشویق کرد. پس از عربستان صعودی، بحرین عمده ترین پایگاه گروه های چالش گر بوده است. این جنبش ها نیز تا حدی تحت تاثیر انقلاب اسلامی در سال های نخستین ۱۹۸۰ رشد کردند. عمده ترین این جنبش ها، جنبش اسلامی آزادی بخش بحرین بود که سرنگونی رژیم بحرین و برپایی یک دولت اسلامی را هدف خود قرار داده بود. با این همه جبهه آزادی بخش اسلامی بحرین در سال های پایانی دهه ۱۹۸۰ خط مشی خود را تغییر داد و حتی با برداشتن کلمه اسلامی از عنوان خود، به جنبش آزادی بخش بحرین تبدیل شد.
جنبش های چالش گر اسلامی در سایر کشورهای حوزه خلیج فارس چندان فعال نبوده اند. اگرچه کویت در سال های ۱۹۸۰ شاهد پا به عرصه گذاشتن برخی گروه های شیعی چالش گر چون حزب الله کویت بود اما پس از تحولات دهه ۹۰ میلادی و حمله عراق به کویت و بویژه پس از بهبودی روابط ایران و کویت، از دامنه فعالیت های اینگونه جنبش های چالش گر کاسته شد. اقدامات اصلاحی امیر کویت در ایجاد فضای باز سیاسی و به راه انداختن انتخابات پارلمانی از یکی سو و انجام اصلاحات اجتماعی  در رابطه با نقش زنان و نظایر آن باعث شد تا تمام جنبش های اسلامی کویت برای دست یافتن به امتیازات سیاسی و اقتصادی به مبارزات سیاسی و پارلمانی تشویق شوند. و اما در میان کشورهای خلیج فارس، کشور پادشاهی عمان همیشه حالت ویژه ای در رابطه با فعالیت های جنبش های شیعی و حتی سنی داشته است. اصولا با توجه به اینکه اکثریت جمعیت عمان دارای گرایشات خوارجی هستند، گروه های سیاسی و جنبش های  شیعی نتوانسته اند در آن زمینه خوبی برای فعالیت پیدا کنند. البته عمان در سال های ۱۹۷۰ مرکز اصلی فعالیت های جنبش های چپ کمونیستی بوده و به دلیل مخالفت تمامی کشورهای منطقه با جنبش های کمونیستی، جنبش نتوانست به اهداف خود دست یابد.
در یک نگاه اجمالی به مسئله خیزش ها و جنبش های اسلامی در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس می توان گفت انقلاب اسلامی موجی از بیداری شیعی و حتی بیداری اسلامی را به همراه آوردکه به صورت پیدایش جنبش های چالش گر شیعی جلوه گر شد. جنبش های الدعوه، سازمان پیکار اسلامی و مجلس اعلای انقلاب اسلامی در عراق، گروه حزب الله کویت در کویت، سازمان انقلاب اسلامی جزیره العرب در عربستان، جبهه اسلامی آزادی بخش بحرین از عمده ترین گروه هایی بودند که در دهه ۱۹۸۰ امواجی از  جنبش های چالش گرانه شیعی را به راه انداختند. با این همه بعد چالش گرایانه جنبش های مذکور به تدریج جای خود را به میانه روی داد و رخت بست. گسترش روابط دوستی ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس پس از پایان جنگ ایران و عراق، سببی برای تشویق این دولت ها به دادن امتیازات به شیعیان و بخش های شیعی شد و همین مسئله گرایش های میانه رو را در این جنبش ها تقویت نمود.