بر اساس گزارش‌های منتشر شده در سال ۱۴۰۳، ایران سالانه حدود ۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدناپذیر خود را از دست می‌دهد. این منابع به دلیل برداشت بیش از حد و ناتوانی در بازسازی طبیعی دچار افت شدید شده‌اند. در نتیجه این فرایند، پدیده‌های ناگواری همچون فرونشست زمین در بسیاری از مناطق کشور به وقوع پیوسته است. برای مقابله با این بحران، از سال ۱۳۹۳، وزارت نیرو طرحی تحت عنوان “احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی” را آغاز کرده است.
هدف این طرح کاهش برداشت‌های غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی و بازسازی مخازن زیرزمینی است. با این حال، این طرح تاکنون موفقیت چندانی نداشته و به دلیل نبود قوانین قوی، مشکلات مدیریتی و تضاد منافع بین بخش‌های مختلف، نتوانسته است به اهداف اصلی خود دست یابد. میزان کسری مخزن‌های آب زیرزمینی ایران طی دهه‌های اخیر به ۴۸ میلیارد مترمکعب رسیده که نیازمند تغییرات اساسی در سیاست‌ها و استراتژی‌های مدیریت آب است.
از سوی دیگر، کارشناسان بر این باورند که به دلیل نبود مدیریت مناسب و تداوم برداشت‌های بی‌رویه، بسیاری از مناطق کشور با خطر کاهش منابع غذایی نیز مواجه خواهند شد. به همین دلیل، اسناد راهبردی مختلفی از جمله “نقشه راه آب” و “سند امنیت غذایی” برای افق‌های بلندمدت تدوین شده‌اند تا بتوانند راهکار‌های لازم برای حفاظت از این منابع حیاتی را ارائه دهند، در نهایت، ادامه روند فعلی کاهش منابع آب زیرزمینی، نه تنها تهدیدی جدی برای امنیت آب کشور است، بلکه می‌تواند به بحران‌های بزرگ‌تری مانند کمبود غذا و مهاجرت‌های اجباری منجر شود. بنابراین، تغییرات اساسی در سیاست‌های مدیریت منابع آب و بهره‌وری بیشتر از منابع موجود ضروری به نظر می‌رسد.
تا افق ۱۴۱۱ بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب به حجم آبخوان‌ها و تالاب‌ها اضافه می‌شود
بحران کمبود منابع آب زیرزمینی نه تنها امنیت آب شرب بلکه تأمین مواد غذایی را نیز تهدید می‌کند، و در این راستا تدوین اسناد راهبردی همچون “نقشه راه آب” تا افق ۱۴۲۰ ضروری به نظر می‌رسد. این برنامه‌ها بر بازنگری در سیاست‌های برداشت آب و افزایش کارایی مدیریت منابع آب تأکید دارند.
آنطور که موسوی خوانساری – عضو هیئت مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران گفته بر اساس برنامه هفتم توسعه باید تا افق ۱۴۰۷ از محل صرفه‌جویی ۱۰.۷ میلیارد مترمکعب به سهم تالاب‌ها و مخازن آبی کشور افزوده شود، همچنین پنج میلیارد مترمکعب به حجم آبخوان‌ها اضافه شود.
به گفته وی بر اساس این سند نیز باید تا افق ۱۴۱۱ بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب به حجم آبخوان‌ها و تالاب‌ها اضافه شود و طبق نقشه راه آب تا افق ۱۴۲۰ برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و حق آبه تالاب‌ها بیش از ۳۵ میلیارد مترمکعب از مصرف بخش کشاورزی کاسته شود.
استان‌های فارس، تهران و کرمان در معرض فرونشست زمین
کمبود منابع آب زیرزمینی در ایران آسیب‌های جدی و گسترده‌ای را به بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی کشور وارد می‌کند. برخی از این آسیب‌ها شامل موارد زیر هستند، یکی از عمده‌ترین پیامد‌های برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین است. این پدیده به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران مانند استان‌های فارس، تهران و کرمان شدیدتر است و زیرساخت‌های شهری، ساختمان‌ها، جاده‌ها و حتی زمین‌های کشاورزی را به خطر می‌اندازد.
علاوه بر این حدود ۹۰ درصد از منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و کاهش آب زیرزمینی مستقیماً تولید محصولات کشاورزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با کاهش آب، زمین‌های کشاورزی قابل کشت کم می‌شوند و این مسأله تهدیدی جدی برای امنیت غذایی کشور است. این مسئله می‌تواند منجر به افزایش واردات مواد غذایی و وابستگی به منابع خارجی شود.
بسیاری از شهر‌ها و روستا‌های ایران به منابع آب زیرزمینی برای تأمین آب شرب وابسته‌اند. کاهش این منابع باعث کمبود آب شرب و ایجاد بحران‌های اجتماعی و مهاجرت اجباری به مناطق دیگر می‌شود. در برخی مناطق ایران، کمبود آب شرب به حدی رسیده که انتقال آب از دیگر مناطق یا آب‌رسانی با تانکر به یک ضرورت تبدیل شده است.
با کاهش منابع آب زیرزمینی، دولت مجبور به صرف هزینه‌های گزافی برای انتقال آب از منابع دیگر، شیرین‌سازی آب دریا و مدیریت بحران‌های آب می‌شود. این هزینه‌ها نه تنها فشار بر بودجه عمومی کشور وارد می‌کند، بلکه مانع از توسعه پایدار زیرساخت‌های دیگر نیز می‌شود. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی باعث از بین رفتن اکوسیستم‌های طبیعی وابسته به این منابع می‌شود. تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌هایی که از این منابع تغذیه می‌شوند، به شدت آسیب می‌بینند و این باعث نابودی گونه‌های جانوری و گیاهی وابسته به این اکوسیستم‌ها می‌شود. این آسیب‌ها در کنار هم موجب بروز بحران‌های چندوجهی در کشور می‌شوند که نیازمند مدیریت دقیق و اقدامات فوری هستند.
راهکار چیست؟
برای حل بحران کمبود منابع آب زیرزمینی در ایران، راه‌حل‌های مختلفی وجود دارد که باید با یک رویکرد جامع و هماهنگ به کار گرفته شوند. با توجه به اینکه بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب را در کشور دارد، باید به روش‌های مدرن آبیاری (مثل آبیاری قطره‌ای و بارانی) و کشت محصولات کم‌آب‌بر روی آورد. استفاده از فناوری‌های هوشمند برای بهینه‌سازی مصرف آب نیز می‌تواند به افزایش بهره‌وری کمک کند.
توسعه فرهنگ مصرف بهینه در بخش‌های شهری و صنعتی از طریق استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب و اصلاح سیستم‌های توزیع آب، از راهکار‌های اساسی است. استفاده مجدد از آب‌های مصرفی، به ویژه در صنایع و کشاورزی، می‌تواند حجم مصرف منابع آب شیرین را کاهش دهد. همچنین، استفاده از آب‌های بازیافتی در فضا‌های سبز شهری و دیگر مصارف غیرشرب به کاهش فشار بر منابع زیرزمینی کمک می‌کند.
طرح‌هایی مانند “احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی” که از سال ۱۳۹۳ شروع شده‌اند، باید با جدیت بیشتری اجرا شوند. این شامل جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز، مدیریت صحیح چاه‌های آب و حفاظت از آبخوان‌ها است، یکی از راهکار‌های عملی، تزریق آب‌های سطحی و بارندگی‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی است. این اقدام به احیای آبخوان‌ها و جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی کمک می‌کند.
علاوه‌بر این ایجاد قوانین و مقررات قوی‌تر برای کنترل و مدیریت برداشت آب زیرزمینی از طریق وضع جرایم سنگین برای برداشت‌های غیرمجاز و تشویق به مصرف بهینه از طریق مشوق‌های مالی. بهبود همکاری میان وزارتخانه‌های مختلف، از جمله وزارت نیرو و جهاد کشاورزی، برای ایجاد برنامه‌های یکپارچه و موثر در مدیریت منابع آب نیز می‌تواند موثر باشد.
در مناطق ساحلی کشور، به ویژه در جنوب ایران، استفاده از آب شیرین‌شده دریا به عنوان منبع جدید آب می‌تواند به کاهش فشار بر منابع زیرزمینی کمک کند. پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ها، هرچند چالش‌هایی دارد، اما می‌تواند به کاهش کمبود آب در مناطق کم‌آب کمک کند، اگر به شکل پایدار و با مطالعات دقیق انجام شود. همچنین ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب از طریق برنامه‌های آموزشی و رسانه‌ای برای تمامی اقشار جامعه، به ویژه کشاورزان و ساکنان مناطق کم‌آب، می‌تواند به کاهش مصرف و حفظ منابع آب زیرزمینی کمک کند. اجرای این راه‌حل‌ها نیازمند هماهنگی کامل بین بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی، حمایت مالی کافی و همچنین تغییر در رویکرد‌های اجتماعی و فرهنگی نسبت به مصرف آب است.
