شهری که بخشی از هویت و فرهنگ اصیل ایران باستان را بواسطه‌ی عمارات و بناهای ارزشمندی که مملو از وقایع و داستان‌های تلخ و شیرین گذشتگان است، در خود جای داده است. خانه‌ی لاری‌های یزد، از جمله‌ی این بناهای مهم تاریخی است، که هرساله پذیرای گردشگران بسیاری از سراسر ایران و جهان است. این عمارت تاریخی مربوط به دوران قاجار بوده و با شماره‌ی ثبت ۱۷۸۳ در بهمن مال سال ۱۳۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه‌ی لاری‌ها که قدمت ساخت آن به سال ۱۲۸۶ هجری قمری و زمان حکومت پادشاهان قاجار بازمی‌گردد، در شهر زیبای یزد، خیابان امام‌خمینی، محله‌ی فهادان و در مجاورت بنای تاریخی کلاه‌فرنگی قرار گرفته است. از جمله‌ی بناها و آثار تاریخی که در نزدیکی این عمارت ارزشمند باستانی قدبرافراشته‌اند، می‌توان به مدرسه‌ی ضیاییه یا زندان اسکندر، بقعه‌ی سید گل‌سرخ و برج و باروی یزد اشاره کرد که خود مجموعه‌ای از هویت و اصالت ایران را تشکیل می‌دهد.
تاریخچه‌ی خانه‌ی لاری‌های یزد
استان یزد را بواسطه‌ی بناهای بی‌شمار تاریخی و فرهنگی بی‌نظیرش می‌شناسیم. عمارت‌های تاریخی که علاوه بر زیبایی و منحصربه‌فرد بودن معماری به کار رفته در ساخت آنها، مملو از پندهای عبرت‌آموزی است که می‌توان به عنوان آداب و رسوم منتقل شده از زندگی گذشتگان برای نسل امروز در نظر گرفت. گوهر گران‌بهایی که گذشتگان این سرزمین، برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند. طبق اسناد برجای‌مانده از کتب تاریخی و نقل‌قول‌های پیشینیان یزد، به نظر می‌رسد که این اثر تاریخی متعلق به یکی از تجار برجسته‌ی شهر یزد حاج محمدابراهیم لاری است که حدود ۱۵۰ سال پیش و در اواسط حکومت قاجاریه احداث شده است. براساس اطلاعات سازمان میراث فرهنگی و آثار باستانی کشور، این عمارت باشکوه در واقع متشکل از ۶ باب خانه با فضایی مملو از معماری مخصوص خانه‌های کویری است. در گذشته از این عمارت به عنوان خانقاه نعمت‌اللهی استفاده می‌شد و تا اواخر دوران حکومت رضا شاه یکی از خانه‌های اعیان و اشراف دوران خود، به شمار می‌آمد. اما پس از گذشت سال‌های متمادی و به علت موروثی شدن به عمارتی متروکه تبدیل شد و متاسفانه آسیب‌ها و خسارات جدی و فراوانی را به خود دید. در سال ۱۳۶۳ با تلاش و پیگیری سازمان میراث فرهنگی کشور، این بنای تاریخی از صاحب وقت خود، آقای علی یزدی‌نژاد خریداری و مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. خوشبختانه اقدامات مفید و مدبرانه‌ای در مورد این مکان و محله‌ی تاریخی فهادان توسط سازمان میراث فرهنگی، برای احیا و بازسازی این اثر کهن صورت گرفت که تا امروز نیز ادامه دارد.
معماری خانه‌ی لاری‌های یزد
در سبک معماری یزد، حفظ حریم خانواده به عنوان اصلی مهم و ضروری در نظر گرفته می‌شود. معماران و سازندگان عمارات اصیل و تاریخی در این استان کویری، آنها را به گونه‌ای بنا کرده‌اند که هیچ غریبه‌ای نتواند داخل آن را بدون اجازه‌ی صاحب‌خانه از نظر بگذراند. فضاهای گوناگون اطراف حیاط خانه‌ها به گونه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند که درک عمیق و واقعی نسبت به معنای حقیقی محرمیت در فضاهای ایرانی به چشم می‌خورد.در واقع می‌توان اینگونه بیان کرد که تمامی خانه‌های قدیمی و اصیل ساخته شده در این شهر، اگرچه خطوط مالکیت آنها تنها مرز بین خانه‌ها نمی‌باشد و در ارتفاع نیز همبستگی و در هم تنیدگی در فضاهای بین دو ملک وجود دارد ولی فرهنگ زیستی مردمان یزد با نهایت حرمت‌گذاری بر فضاهای زندگی دیگران بوده و نوع خانه‌ها نیز به گونه ای است که این امکان را برای حرمت‌گذاری فراهم می‌کند. افراد ساکن در آن، با خیالی آسوده به زندگی و گذران اوقات خود می‌پرداختند. هشتی، کریاس، دالان و دیوارهای بلند و همچنین چگونگی قرارگیری و چینش دیگر مکان‌های موجود در داخل خانه و حیاط به گونه‌ای است که مطلب فوق را به اثبات می‌رساند.
از دیگر نکات برجسته و مهم در معماری به کار رفته‌ی خانه‌های قدیمی استان یزد، می‌توان از نحوه‌ی طراحی آن نام برد که بیشترین سایه و فضای خنک را در تابستان‌های گرم و کویری این استان برای اعضای آن به ارمغان می‌آورد. اتاق مهمان‌خانه یکی از مکان‌های مهم و به عنوان فضایی راحت و سمبل احترام و ارزش نهادن به میهمان محسوب می‌شد. افرادی که از نظر مالی در سطح خوبی قرار داشتند، خانه‌های خود را به گونه‌ای بنا می‌کردند که از حیاط اختصاصی و ویژه‌ای برای مهمان برخوردار باشد. البته این مسئله در مورد صاحبخانه‌هایی که به دلیل موقعیت شغلی نیاز به حیاط جداگانه برای رفت و آمد داشتند نیز صدق می‌کرد. به کارگیری سبک‌های ساختمانی مناسب، استفاده از مصالح و موادی که با اقلیم خاص شهر یزد هماهنگی و سازگاری داشته باشند، مانند بهره‌مندی از دم‌گیری گچی و نماسازی آب سیم‌گل و زیبایی‌های معماری به کار رفته در احداث و ساخت این بناها، همگی از خصوصیات و امتیازات خانه‌های مسکونی احداث شده‌ی دوران گذشته در استان یزد محسوب می‌شود. خانه‌ی لاری‌های یزد نیز همانند بسیاری دیگر از خانه‌های قدیمی برجای‌مانده در این استان زیبا و دوست‌داشتنی، از این قاعده مستثنی نبوده و نمونه‌ای از سبک معماری خاص عمارات یزدی محسوب می‌شود. کارشناسان و معماران باستان‌شناسی کشور، مساحت این عمارت مهم تاریخی را ۱۷۰۰ متر و زیربنای آن را حدود ۱۲۰۰ متر برآورد کرده‌اند. درهای ساخته شده در این بنا، پنجره‌ها، اتاق‌های آئینه‌کاری و نقاشی شده و همچنین ارسی‌های تعبیه شده در آن، نمونه‌های زیبا و فوق‌العاده‌ای از خانه‌های اشرافی و اعیانی قرن ۱۳ هجری شمسی محسوب می‌شود.
به طور کلی، خانه‌ی لاری‌ها از یک حیاط بزرگ و یک حیاط کوچک و مجموعه‌ای از ایوان‌ها، تالارها، اتاق‌ها و یک سر در و هشتی برخوردار است. هشتی در فاصله‌ای بین دو حیاط تعبیه شده است که به هر دو حیاط به یک اندازه دسترسی دارد. در بخش شمال شرقی عمارت، قسمت جداگانه‌ای وجود دارد که از یک حیاط کوچک و یک اتاق برخوردار است به گونه‌ای که با استفاده از ورودی کاملا مستقل، می‌توان از این حیاط به بیرون از عمارت رفت. درهای دیگری نیز در این عمارت ساخته شده‌اند که بعضی از فضاها از جمله اصطبل، مطبخ و انبار را جداگانه با بیرون از فضای عمارت مرتبط می‌سازند. سازندگان خانه‌ی لاری‌ها، حیاطی بزرگ و وسیع را برای این عمارت در نظر گرفته‌اند که به عنوان حیاط اصلی محسوب می‌شود. این حیاط به شکل مستطیل و به سمت شمال شرقی-جنوب غربی امتداد یافته است. بخش جنوب غربی آن از دیگر قسمت‌ها مرتفع‌تر و از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است. بین این بخش ایوان بلند و مرتفعی نیز ساخته شده است. این ویژگی استفاده از فضا را در فصول مختلف سال فراهم می‌کند. یعنی وجود ایوانی بزرگ در ضلع جنوبی و یا جنوب غربی باعث می‌شود که ساکنین این خانه‌ها بتوانند در فصل تابستان در ایوانی که در سایه قرار گرفته و نور خورشید به صورت مستقیم به آن بخش نمی‌تابد نشسته و از خنکی هوای آن بخش لذت ببرند. به همین ترتیب وجود فضاها در ضلع شمالی بنا فضاهای آن بخش را آفتابگیر کرده و باعث استفاده‌ی آن فضاها در زمستان می‌شود.
علاوه‌براین احداث این فضای نیم‌باز در رأس حیاط که بزرگترین و مهم‌ترین بخش عمارت را تشکیل می‌دهد، تاثیر شگرفی در کیفیت فضای حیاط ایجاد کرده است. تمامی اتاق‌ها، ایوان‌ها و تالارهای ساخته شده در این بنای تاریخی، دورتادور حیاط اصلی احداث شده و فضایی جالب و زیبا را بوجود آورده‌اند. این درحالیست که مکان‌های خدماتی مانند اصطبل و … در گوشه‌ها و پشت اتاق‌های رو به حیاط اصلی واقع شده‌اند. وسعت بیشتر بخش شمال شرقی حیاط به استثنای ایوان کوچک و کوتاهی که در مرکز آن قرار گرفته است، مجموعه‌ای از فضاهای بسته را تشکیل می‌دهد که از دلایل افزایش اهمیت ایوان اصلی به شمار می‌‌آید و البته دلیل اصلی آن علاوه بر مسائل استاتیکی بسیار وابسته به موضوع اقلیمی می‌باشد .
معماران و سازندگان خانه‌ی لاری‌ها، قسمت‌های جنوب شرقی و شمال غربی را متفاوت از یکدیگر ساخته‌اند. به طوری‌که در بخش شمال غربی، حضور سه ایوان کوچک واقع در مرکز، دو عدد سه دری در بین آنها و دو راهرو در انتهای این بخش به چشم می‌خورد. درحالیکه در مرکز بخش جنوب شرقی، اوضاع کاملا برخلاف قسمت شمال غربی رقم خورده است. در این بخش، فضاهای بسته تعبیه شده‌اند. یک پنجدری در مرکز و در هر طرف آن، ابتدا ایوان کوچک و باریکی قرار گرفته و پس از آن، سه‌دری و باز ایوان کوچک دیگری حضور دارد. همچنین در بخش جنوب شرقی، راهروهایی در فاصله‌ی فضاهای بسته ساخته شده‌اند که به عنوان فضاهای نیم‌باز شناخته می‌شوند.
قسمت جنوب شرقی خانه‌ی لاری‌ها از دو لایه فضایی تشکیل شده است. لایه‌ی اول را اتاق‌هایی که در کنار حیاط و روبروی آن قرار گرفته است، تشکیل می‌دهد و لایه‌ی دوم را فضاهای خدماتی بوجود آورده‌اند که در پشت این اتاق‌ها احداث شده‌اند. سازندگان این عمارت کهن، بخش شمال غربی را نیز از دو لایه‌ی فضایی ساخته‌اند که همین امر سبب اتصال این دو لایه به یکدیگر می‌شود. حیاط اصلی دارای ایوان بلندی است، که از دهانه‌ی وسیعی برخوردار است و همین امر باعث شده است که اینطور به نظر برسد که پیوندی قوی بین این دو وجود دارد. همچنین پرتراشی بدنه‌های داخل ایوان، آن را جزیی از دیوارهای پرکار حیاط نشان می‌دهد که در ایوان ادامه یافته است. طراحان هنرمند و خوش‌ذوق خانه‌ی لاری‌ها، اتاق‌ها و گوشواره‌هایی را در دو طبقه و در اطراف آن قرار داده‌اند که درها و پنجره‌هایشان به سمت ایوان گشوده می‌شود. همچنین در پشت ایوان، بادگیری مرتفع قرار گرفته است که از درون حیاط می‌توان آن را به خوبی مشاهده کرد. معماران این اثر تاریخی ارزشمند، این بادگیر را در گوشه‌ی ایوان تعبیه کرده‌اند.
ایوانی دیگر که از نمایی بلندتر از سایر نماها برخوردار است، در حیاط کوچک‌تر و با دهانه‌ای وسیع در میان بخش جنوب غربی ساخته شده‌است که روبروی آن، یک پنجدری حضور دارد. با این طراحی و ساخت، معماران و سازندگان ماهر ایران، تقابلی بین دو نما بوجود آورده‌اند که زیبا و ستودنی است. قسمت شمال غربی حیاط نیز در نوع خود جالب و قابل توجه به نظر می‌رسد. تمامی این بخش از یک هفت‌دری تشکیل شده و از نمایی ساده و در عین حال زیبا و دوست‌داشتنی برخوردار است. در بخش کناری آن که شمال شرقی بنا است، یک پنجدری و یک سه‌دری ساخته شده‌اند که مجموعه‌ای از طاق‌نماها را بوجود آورده‌اند. در بخش چهارم حیاط نیز دیواری تراش خورده با قاب‌هایی برابر با هفت‌دری ضلع مقابل دیده می‌شود. به نظر می‌رسد، طراحان این بنا با تقسیم‌بندی یکسان و متمادی در نمای سه بخش حیاط، هدف تمییز دادن ایوان جبهه‌ی جنوب غربی را دنبال می‌کردند.
حیاط سوم این عمارت، یک طبقه بلندتر از حیاط دوم است و فضاهای اطراف آن از ارتباط کمی با بخش‌ها و قمست‌های دیگر خانه برخوردار هستند. در واقع می‌توان نتیجه گرفت که این حیاط قسمتی کاملا مستقل و جداگانه از خانه محسوب می‌شود. در زیر حیاط سوم، فضایی چلیپا شکل حضور دارد که نورگیر در بین سقف آن و در مرکز حیاط باز شده است. این فضا را هم می‌توان فضایی باز در نظر گرفت چرا که سقف آن در مرکز روزنه‌ای بزرگ قرار گرفته است. همچنین تصور آن به عنوان فضایی بسته نیز درست است چون روزنه‌ای به سمت آسمان در آن تعبیه شده است. همین امر سبب شده که ترکیب فضایی قابل توجه و جالب در زیر حیاط بوجود آید.
سرداب‌ها که در واقع مکانی برای استفاده‌ی ساکنین خانه از آبی است که توسط قناتها به سرداب‌ها‌ی خانه‌ها وارد می‌شده‌اند و توسط پلکان‌هایی به سطح حیاط‌ها یا راهروهایی که به حیاط متصل هستند، ارتباط دارند. از نکات مهم و قابل توجه این بخش از خانه، می‌توان به فضاهای زیرزمین که بسیار پراکنده و جدا از هم قرار گرفته‌اند، اشاره کرد. همین نکته باعث شده است که نتوان این فضاها را به عنوان طبقه‌ی مشخصی از ساختمان خانه در نظر گرفت.
