ساکن محله ای حاشیه ای در بروجرد با نام محله ۱۶ متری مخابرات یا ۱۶ متری حدادی پور حدود میدان لرآباد است. در چنین فصلی که موسم برداشت سیب زمینی از زمین های اطراف شهر است بعنوان کارگر روزمزد راهی زمین های کشاورزی میشود. او و سایر کارگران که عموما از همین مناطق حاشیه ای شهر هستند در کنار مزدی که می گیرند غروب که به خانه باز می گردند مقداری از محصول مورد برداشت را به خانه می آورند.
بانوی سالمند که توان جسمی اش به اندازه کارگری کشاورزی نیست می گوید: این کار را از سر نیاز و ناچاری انجام می دهد با اینکه حتی توان گرفتن و آوردن این مقدار محصولی که صاحب زمین به او می دهد را ندارد و با رسیدن به شهر باید کسی کمکش کند تا به خانه برسد ولی چاره دیگری هم جز این ندارد.
این بانوی سالمند می گوید: کاش مشکل همین بود؛ بدتر از همه چیز، پسر جوان و معتاد و بیکار اوست که در خانه منتظر می ماند تا عصر که او به خانه می آید همان اندک دستمزد را به زور بگیرد و حتی همین سیب زمینی ها را می برد و برای خرید مواد می فروشد.
کوچه و خیابان های محله؛ شلوغ و پر تردد به نظر می آید که بخشی از آن مربوط به پر جمعیت بودن خانوارهای این محله است.بازی و جنب و جوش های گروهی بچه ها از مشاهدات بدیهی این محله است که در هر ساعت از روز خودنمایی می کند.
مغازه داری ؛ بصورت مغازه های فروش مواد غذایی در اندازه های کوچک از دیگر مواردی است که در این محله می توان مشاهده کرد. فروشگاه هایی که بنا بر اظهارات افراد محلی بعضی از آنها گاه سرپوشی برای خرید و فروش مواد مخدر است.
بانویی حدود ۵۰ ساله که صاحب یکی از مغازه های کوچک محله ۱۶ متری است می گوید: همسرش از کار افتاده است و برای اداره معیشت خانه بطور ثابت این مغازه را دارد و در فصل هایی که می توان بعنوان کارگر کشاورزی فعالیت کرد راهی زمین های اطراف شهر می شود.
این بانوی ساکن محله ۱۶ متری می افزاید: پسرش به علت مشکل اعتیاد از همسرش جدا شده و اکنون بیکار است و با فرزند پنج ساله اش با آنها زندگی می کند و حتی برای تامین مخارج فرزند خودش هم بعلت اعتیاد توان کار ندارد و دخل مغازه را بیشتر مواقع برای خرید مواد مورد نیاز خالی می کند.
علاوه بر کار کردن روی زمین های کشاورزی حاشیه شهر بعنوان کارگر و مغازه های در متراژ کوچک که بعنوان یکی از شغل های اهالی این محل مورد استقبال است، روی آوردن به فعالیت هایی همچون نان خشکی و جمع آوری ضایعاتی ها به چشم خورده می شود.
یکی دیگر از مواردی که با اندکی درنگ در این محله می توان مشاهده کرد وجود افرادی بی خانمان است که با ظاهری کثیف و ژولیده خودنمایی می کنند. در محدودهایی از این محله که مشاهده کردن آن چندان کار سختی نیست در هر ساعاتی از روز با اندکی درنگ در این محله می توان یک یا چند نفر از این معتادان متجاهر را مشاهده کرد.
حسن سیاه یا حسن بی خانمان یکی از همین افراد است که افراد محلی او را با این نام می شناسند. با ظاهری کثیف، دستانی که زیر لایه ای کلفت از کثیفی سیاه شده است. اکنون که هوا اندکی سرد شده است می توان او را لای پتویی چرک مشاهده کرد که شب ها را کنار خیابان یا در خرابه های محل سر می کند.
بانوی جوانی که ساکن منطقه ۱۶ متری است می گوید: وجود چنین افرادی در محل از نظر ظاهری بسیار ناشایست است ؛ در بسیاری مواقع این افراد با ظاهری زننده و نیمه برهنه ظاهر می شوند و گویی اختیاری بر حرکات خود ندارند. یک روز که با دختر ۱۲ ساله ام از خیابان عبور می کردیم با صحنه ای که یکی از افراد معتاد بی خانمان در حالت نیمه برهنه بود مواجه شدیم و تا مدت ها علامت سوال دخترک بود که مجبور بودم برایش توضیح بدهم.
بانوی جوان می گوید: در پارکی که این محله حد وسط ۱۶ متری و میدان لرآباد است در ساعاتی از روز می توان حلقه ای از افراد معتاد را دید که مواد مصرف می کنند و علاوه بر این بارها مشاهده کرده ام که در محله مورد اشاره چه در کنار خیابان و چه در داخل خودرو ، افرادی مواد مخدر مصرف می کنند.
این بانوی جوان ساکن محله ۱۶ متری می گوید: بخاطر مشکل اعتیاد از همسرش جدا شده است و با فرزندانش در این محله زندگی می کند اما نگران آینده فرزندانش است که قرار است در همین محله زندگی کنند. باید فکری به حال این محله شود و اکنون مطالبه و خواسته اصلی او و بسیاری از خانواده های دیگر که فرزند کوچک دارند این است که بطور جدی و نه مقطعی و گذرا به آسیب های این محله که دیگر زیر پوستی نیست و با اندک درنگی به چشم می آیند ، رسیدگی شود.
متراژ خانه های این محله بیشتر در ابعادی کوچک هستند که البته همان خانه های کوچک تحت تاثیر گرانی های همه جانبه اخیر ، گران تر از قبل شده اند، مرد میانسالی که ساکن این محله و صاحب بنگاه خرید، فروش، رهن و اجاره است می گوید: تمام خانه های این محل را می شناسد و بیشتر آنها خانه هایی با ابعاد کوچک هستند. مواردی همچون زیرزمین هایی که دارای یک حمام و دستشویی هستند هم وجود دارد که اخیرا با گرانی های پیش آمده در مسکن، مورد استفاده قرار می گیرند.
بانوی جوانی که سرپرست خانوار است می گوید: به همراه سه فرزندنش در یکی از همین خانه های کوچک محله زندگی می کند حالتی سوئیت مانند دارد و حمام و دستشویی آن در زیر زمین واقع شده است.
وی می افزاید: صاحب خانه ، رهن و اجاره را گرانتر کرده است و ما قبول کرده ایم اما می گوید قصد فروش دارد و با مهلت چند ماهه فرصت تخلیه داده است.
بنا بر خود اظهاری که ساکنان محله ۱۶ متری دارند ؛ نزاع و درگیری های خیابانی یکی از دیکر مشکلاتی است که بطور معمول در این محله با آن روبرو هستند. بانوی میانسالی در این زمینه می گوید: شنیدن صدای تیر اندازی دیگر برا ی ما عادی شده است همین دو شب قبل بود که صدای تیراندازی شنیده شد و برق های محله برای ساعاتی قطع شدند.
این بانوی میانسال می افزاید: علاوه بر درگیری های خیابانی بین جوانان ، معمولا می توان شاهد درگیری و اختلافات خانوادگی بود که بین همسران وجود دارد. طلاق در بین همسایه ها و اقوام در این محله زیاد شده است که در بیشتر آنها مرد اعتیاد دارد و بیکار شده است و زن هم جدا می شود.
به گفته این بانوی میانسال، زنان بعد از طلاق در این محله خودشان کار می کنند و بیشتر هم بعنوان کارگر کشاورزی در فصل برداشت گوجه و سیب زمینی راهی زمین های حاشیه شهر می شوند و مابقی سال را هم با کارهایی که می تواند خیاطی ، فروشندگی و درست کردن ترشی و خیارشور باشد ، روزگار خود را سپری می کنند.
درنگی نیم روزه یا چند ساعته در این منطقه حاشیه ای بروجرد نشان می دهد، مجموعه ای از آسیب های اجتماعی بارز را می توان مشاهده کرد؛ آسیب هایی که بقول یکی از اهالی محل، نیازی به کنکاش و دقت نیست تا متوجه آنها شوی. زیرا آنقدر بارز شده اند که بدون هیچ تلاشی می توان شاهد جولان اعتیاد، اختلافات خانوادگی، طلاق، درگیری های خیابانی و نزاع و تیراندازی و مصرف مواد مخدر بطور علنی و آشکار شد.
اما در مجموع و بنا بر گفته مسئولین ، ۱۳ محله و سکونتگاه غیر رسمی در این شهر وجود دارد که پنج منطقه آن در سال گذشته هدف طرح بازآفرینی شهری قرار گرفته است.رحیم جافری شهردار بروجرد در مصاحبه ای با ، با اشاره به اینکه شهر بروجرد به صورت بی رویه درحال گسترش است، می گوید: احیای بافت قدیمی گامی مهم در راستای پیشرفت شهر است و موجب کاهش هزینه های خدمات و رفاه شهرنشینی می شود.تلاش میشود به جای توسعه شهر بروجرد و ایجاد شهرکهای جدید بافت قدیمی این شهر احیا و توسعه پیدا کند.
بنا بر گفته رئیس اداره راه و شهرسازی بروجرد نیز ۴۰ درصد جمعیت شهر بروجرد در محلات حاشیه ای و سکونتگاه های غیر رسمی با بافت فرسوده جای گرفته است که ۲۷۰ هکتار از این محلات دارای بافت تاریخی و مابقی در شمار بافت‌های فرسوده هستند.
بنا بر گفته مسعود فلاح معاون عمرانی فرماندار بروجرد ، یکی از مهمترین اقدامات دولت طی سال های اخیر رونق بخشی به مناطق حاشیه ای شهرها بود تا بتوان سطح کیفی زندگی در این مناطق را ارتقا بخشید که در بروجرد نیز اقداماتی صورت گرفته است.
نگاه جامعه شناسی به حاشیه نشینی
در تحلیل علت پدیده حاشیه نشینی کارشناسان بر این باورند که ؛ در نتیجه صنعتی شدن شهرها و نیاز به تامین نیروی کار ، روستائیان به شهرها مهاجرت کردند ولی از آنجایی که توان جذب تمام این مهاجرین به بازار کار رسمی وجود نداشت پدیده حاشیه نشینی رواج پیدا کرد.به اینصورت که نیروی کار جدا شده از روستا از طرفی توان بازگشت به روستا را نداشت و از طرف دیگر توان جذب به بازار کار رسمی را نداشت لذا پدیده حاشیه نشینی گسترش یافت و به دلیل درآمد کم نمی توانستند مسکن خوب داشته باشند.
در عین حال دسترسی به امکانات جهان مدرن مبتنی بر پول است لذا افرادی که شغل مناسبی نداشتند توان دسترسی به امکانات جهان مدرن که مبتنی بر پول بود را نداشتند و در چنین وضیعتی دولت های رفاه با برنامه های حمایتی سعی کردند یک امنیت حمایتی ایجاد کنند.
در این خصوص ، فردین کریمی جامعه شناس و تحلیل گر مسائل اجتماعی می گوید: در ایران در قالب برنامه های حمایتی که همان کمک های حمایتی کمیته امداد و بهزیستی است تلاش می شود یک امنیت حمایتی برای اقشار حاشیه نشین ایجاد کند تا حداقل از گرسنگی از بین نروند .
این تحلیل گر مسائل اجتماعی یادآور شد: با اینکه نهادهایی همچون کمیته امداد و بهزیستی و یارانه به اقشار حاشیه نشین کمک هایی می شود ولی با توجه به تورم موجود کارساز نیست و باید امنیت حمایتی بیشتر شود چون با وجود یک دولت متمرکز ، تمام منابع نیز در اختیار دولت است.
وی گفت: در ایران نیز در پی مهاجرت روستاییان به شهر پدیده حاشیه نشینی شکل گرفت و با توجه به اینکه بسیاری از روستاییان جذب بازار کار نشدند در حاشیه شهرها مستقر شدند. در عین حال ؛ تعریف شهر در ایران با کشورهای توسعه یافته متفاوت است به اینصورت که در جهان توسعه یافته شهرها مبتنی بر صنعتی شدن هستند در حالیکه در ایران شهرها بر مبنای خدماتی که ارائه می شود ایجاد می شوند.
این دانش آموخته جامعه شناسی توسعه گفت: بنا بر آمار رسمی اعلام شده در ایران هم اکنون حدود ۱۹ میلیون حاشیه نشین در کشور وجود دارد که اگر تناسب جمعیت روستایی به شهری را ۳۰ به ۷۰ درصد بدانیم باید گفت از جمعیت ۸۰ میلیونی ایران ، یک، سوم جمعیت شهری ما حاشیه نشین هستند.
وی افزود: در بروجرد نیز اگر بخواهیم مختصات شهرنشینی و رفاه را در نظر بگیریم حدود نصف جمعیت بروجرد حاشیه است و مشخصاتی همانند خانه هایی با بافت متراکم، کوچه های باریک و خانه های کوچک که همگی از تبعات حاشیه نشینی هستند را دارند.
کریمی با اشاره به اینکه زندگی شهری ذاتا نابرابر است گفت: از نظر شهری و مکانی ، جاهایی در شهرها وجود دارند که غیر قابل تکرار هستند و این تفکیک فضای شهری لاجرم یک تفکیک ساختار فضای اجتماعی را هم در پی دارد.
تحلیل گرد مسائل اجتماعی گفت: مناطق حاشیه ای در واقع همان روستا-شهر هستند که همراه با آسیب های اجتماعی خاص خود است چون ذات حاشیه نشینی توام با برخی مسائل و مشکلات اجتماعی است و یکی از خصلت های بارز این مشکل، تراکم جمعیتی بالا و خانه های کوچک است.
بازار مسکن و پیامدهای اجتماعی
کریمی با بیان اینکه سرمایه داری، هر روز جغرافیا یا مقوله های جدیدی را برای رفع مشکل مازاد انباشت سرمایه جستجو می کند گفت: گاهی هم هر دو را با هم می جوید و نتیجه مثبت این جستجو را می توان از عوامل حیات طولانی سرمایه داری دانست.
وی با بیان اینکه مسکن یکی از این مقوله‌ها است گفت: روزگاری نه چندان دور، مسکن سرپناهی برای امکان ادامه حیات بود اما منطق سرمایه داری به روش های مختلف توانست از آن برای سرمایه، بازار بسازد. سرمایه داری ، از این بازار، مثل دیگر بازارهایش،ارزش اضافی کسب کرد و به انباشت سرمایه رسید.
این تحلیل گر مسائل اجتماعی افزود: در این رخداد، مهمترین رویکرد سرمایه داری به مسکن، تبدیل آن از نیاز به کالای مصرفی بود؛ به عبارت دیگر، مسکن در نظام سرمایه داری، در نظامی از نشانه ها مصرف می شود .
کریمی ادامه داد: در پی چنین رویکردی ، مصرف کننده نه مسکن را به منظور رفع نیاز بلکه کالایی را خریداری و مصرف می کند که در نظام نشانه ها، از مؤلفه های مهم پایگاه اجتماعی _اقتصادی و گروه های منزلتی به شمار می آید؛ خانه بزرگ و لوکس در منطقه خوب شهر، به معنی برخورداری از منابع بیشتر شهری و احترام اجتماعی بالاتر و به طور کلی یعنی متعلق بودن به گروه منزلت اجتماعی بالاتر است که طبیعتا امکان دسترسی به آن برای همگان میسر نیست.
وی افزود: بنابراین، استراتژی سرمایه داری برای کسب ارزش اضافی از محل تبدیل مسکن از رفع نیاز به کالای مصرفی، منجر به تفکیک و سازماندهی فضایی شهری به گونه ای شد که تفکیک و ساختار های اجتماعی متفاوتی ایجاد کرد.
این دانش آموخته جامعه شناسی گفت: در این میان ، بدیهی و ذاتی دانستن این تفاوتها از سوی نهادهای مختلفی که توزیع منابع شهری را به عهده دارند، خود مسأله ای دیگر است که جمعیت شهری با آن روبرو است. چرا که عملکردشان به گونه ای است که تفکیک ساختارهای اجتماعی را متناسب با تفکیک در فضاهای مختلف شهری، تثبیت می کند و به این صورت همه چیز را به نفع سرمایه تمام می کند، و در ادامه تضاد را عمیق تر و همبستگی اجتماعی را کمتر می کند.
حاشیه نشینان کسانی هستند که در قلمرو زندگی اقتصادی – اجتماعی شهرها به سر می برند ولی در نظام اجتماعی آنها ادغام نشده اند و همین عدم تعلق بنوعی انسجام اجتماعی را کاهش می دهد در عین حال این گسست ازجامعه شهری همراه با ویژگی های زیست – حاشیه ای همچون شکل ونوع مسکن، مهارت های شغلی وخصلت روابط اجتماعی آن ها را از شهروندان متمایز می سازد.
حاشیه نشینان کسانی هستند که در سکونت گاه های غیر متعارف با ساکنین بافت اصلی و شهر زندگی می کنند و با توجه به اینکه بیشتر آنها ، بی سواد هستند و مهارت لازم جهت جذب در بازار کار شهر را ندارند از شهر رانده و به حاشیه کشانده می شوند.
