عمارت چهل ستون قزوین، معروف به عمارت کلاه فرنگی بنایی در شهر قزوین است. این بنا که تنها کوشک باقی‌مانده از مجموعه کاخ‌های سلطنتی دوران شاه تهماسب است، در مرکز شهر قزوین و در میدان آزادی ( سبزه میدان ) قرار دارد و در دوره صفویه و زمانی که قزوین پایتخت بود به کلاه فرنگی مشهور بود.
کاخ چهل ستون یکی از زیباترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی شهر قزوین، در دوره صفویه بنا شده است. شاه تهماسب صفوی در سال ۹۵۱ (ه.ق) به دلیل حملات ترکان عثمانی تصمیم به انتقال پایتخت از تبریز به قزوین گرفت. به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده، مصراع: «مبارک‌ترین بناهای دنیا» که به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری قمری (مصادف با ۱۰۲۶ هجری شمسی و ۱۶۴۷ میلادی) است، گفته می‌شود که ساختمان کاخ چهلستون در پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم بنا شده است.
در همین سال بود که شاه اراضی موسوم به زنگی آباد را از میرزا اشرف جهان، یکی از بزرگان شهر، خریداری کرده وسپس معماران برگزیده کشور را فراخواند و فرمان داد تا باغی به شکل مربع بسازند و در میان آن عمارت‌های عالی، تالار، ایوان‌ها و حوض‌های زیبا بنا کنند.
این مجموعه از ۲۳ کاخ و ۷ سر در ورودی تشکیل شده بود. عمارت کلاه فرنگی به همراه سر در عالی قاپو تنها بناهای باقی مانده از باغ صفوی هستند. این باغ خیلی بزرگ بود، طول آن از خیابان واقع در شمال سبزه میدان کنونی تا حیاط نادری و عرض آن نیز از جلوی اداره پست و تلگراف تا دیوار غربی شعبه بانک ملی امتداد داشت ولی خیابان‌ها مقدار زیادی از این باغ را از بین برده و بخش بزرگی هم به نام سبزه میدان به گردشگاه عمومی اختصاص یافت.
عکسی قدیمی از چهلستون قزوین
نقشه‌ی بنا دارای طرحی با محورهای چلیپایی(صلیبی) و برون گراست. طبقه اول بنا دارای سالن وسیعی است که در چهار طرف آن چهار اتاق با هندسه متفاوت از یکدیگر وجود دارد. بنا دارای چهار ایوان است که در گذشته باز بوده وجریان هوای مطبوعی از آن عبور می کرده ولی امروزه برای محصور کردن و حفظ تزیینات با پنجره بسته شده است . این بنا از نظر معماری طوری ساخته شده است که در تابستان هوای مطبوعی در داخل آن جریان داشته است. شیب درب ورودی آن باعث می شود که جریان هوا به مرکز هدایت شود. رواقی با ستونهای آجری و قوسهای نیم دایره گرداگرد این طبقه را در بر گرفته. ازاره سازی سازی های آن با سنگ و بقیه آجر ی است. تقریباً تمامی بنا از نقاشی پوشیده شده است که متعلق به دوران صفویه و قاجار است.
تزئینات کاخ چهلستون
نقاشیهای موجود در روی دیوارها و مقرنسهای سقف در دوران پهلوی آسیب فراوان دید. به دلیل این که ای بنا به فرمانداری تبدیل شده بود و روی نقاشی ها را با گچ سفید کردند و چون گچ روی سطح صیقلی نقاشی ها نمی چسبید بیشر آن ها را محفوظ کردند که این کار آسیب زیادی به تزئینات بنا وارد کرد. دهانه هایی که سالن را به ایوان ها متصل می کند دارای قوس هایی است که تعداد و تنوع آنها، ادوار مختلفی را که بر این بنا گذشه نشان می دهد. ساختمان طبقه دوم تالار بزرگ مرتضی است که از هر سمت ارسی های پهن پنج چشمه بلندی در وسط داشته و در کنار آن در کار گذارده بودند. پلان آن مربع شکل است و در چهار طرف آن چهار گوشواره قرار دارد که در دوره قاجار به بنا اضافه شده است .
غلام گردش دور تا دور بنا را در طبقه دوم نیز احاطه کرده که در آن ستونهای چوبی صاف و ظریف کار گذاشته اند که متعلق به دوران قاجار است . سقف غلام گردش و تالار ، قاب خنچه پوش می باشد که در گذشته دارای نقاشی بوده ولیامروزه با یک لایه زنگ سبز تیره پوشنده شده است. این کاخ نمونه زنده ای از تنوع معماری در دوران صفویه است و بنایی هشت گوش بر سکوی ۳۰cm است . اطراف ایوان دارای ستونهای استوانه ای آجری با قوس ها نیم دایره است که در دوره قاجاریه اضافه گردیده است. تقریبا تمام بنا از نقاشی پوشیده است سالن مهمترین و زیبا ترین قسمت ساختمان است.
تالار دارای چهار شاه نشین است و به احتمال زیاد در تعمیرات بعدی ابعاد آن تغییر پیدا کرده است .طبقه دوم از تزئینات و نقاشی ها ای پوشیده شده که غیر از چند تابلو چیزی از آنها باقی نمانده است. روی دیوار های این بنا سه لایه نقاشی وجود دارد که لایه اول مربوط به دوران صفوی ، لایه دوم مربوط به مکتب دوران صفوی ، لایه سوم مربوط به دوره قاچار است. در دوران صفوی در نقاشی ها از آب رنگ استفاده می کردند و رنگ ها ملایم تر بود ولی در دوران قاجار از رنگ ای گیاهی استفاده می کردند و رنگ ها کمی تند تر شد. نقاشی های دوره صفوی مینیاتور میباشد رعنایی طرح و قدرت قلم نقاشی در نگار گری نرم از پیچ و خم انحنای اندام مردان و زنان که از خصوصیات نقاشی دوره صفوی است کاملا مشهود است هنرمندادن در این دوره در ترسیم مناظر عاشقانه بسیار چیره دست بودند و اشخاصی که نقش شده اند به قدری ظریف و باریک و در نهایت لطافت هستند که تشخیص مرد یا زن بودن آنها جز از طریق لباسشان امکان پذیر نیست. حوض قسمت مرکزی بنا در گذشته سنگ مرمر حجاری بوده است که امروزه به صورت سنگ مرمر ساده مرمت شده است.
کف بنا در گذشته آجر فرش بوده ولی امروزه با سفال هایی که سفارش میراث فرهنگی برای مرمت بنا می باشد پوشیده شده است.
دسترسی طبقه پایین و بالا در گذشته از طریق راه پله ی شرقی بوده که امروزه مسدود گردیده است و ورود از راه پله شمالی می باشد. این راه پله نیز در گذشه آجر فرش بوده ولی امروزه با سنگ مرمر مرمت شده است. سالن بالا دارای اروسی های زیباست که شیشه های رنگی آن از آلمان تهیه شده است و در حالت باستان شناسی چهار فصل را بیان می کند . سبز (بهار ) ـ قرمز(تابستان) ـ زرد (پاییز)ـ آبی (زمستان).
از خصوصیات این اورسی ها این است که از داخل، بیرون مشخص است ولی از بیرون داخل دیده نمیشود . آیات و کلمات قرآنی نیز در این اورسی ها به چشم میخورد. طبقه اول این بنا دارای یک سالن مرکزی و چهار اتاق در اطراف است. اتاق ها عمل کرد متفاوتی دارند به طوریکه یکی از آن ها ورودی ساختمان می باشد
طبقه اول بنا متعلق به دوران صفوی است در صورتی که طبقه دوم در دوران قاچار تغییرات بسیاری کرد .طبقه بالا نیز دارای یک سالن مرکزی است که از سالن بالا بزرگ تر است. چهار اتاق گوشواره در چهار طرف آن موجود است که در دوران قاجار به بنا اضافه شده. این بر گرداگرد بنا غلام گردشی وجود دارد که در طبقه اول با ستون ها مدور آجری تزئین گشته و در طبقه دوم با ستون های نازک چوبی که متعلق به دوران قاجار است می باشد و طبقه اول مربوط به دوران صفویه است . عمارت چهل ستون قزوین به گفته ی استاد پیرنیا که معماری ایران را بر اساس ذهنیت خود به سبکهای مختلفی تقسیم کرده است به سبک و شیوه اصفهانی نسبت داده است .
امروزه کاخ چهلستون تبدیل به موزه خوشنویس استان شده است .
منابع :
۱ -http://www.tishineh.com/touritem/401/401
۲ – ذکرگو، امیر حسین و دیگران، سیر هنر در تاریخ، انتشارات مدرسه، ۱۳۸۲
۳ – محمدی، ایران و منصور دوالو، تاریخ هنر ایران، انتشارات مدرسه، ۱۳۸۲
۴ – پاکباز، روئین، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، انتشارات زرین و سیمین، ۱۳۸۵
۵ – تجویدی , اکبر . نقاشی ایرانی , از کهن ترین روزگار تا دوران صفویه , تهران : انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر , ۱۳۵۲ .
۶ – خزائی , محمد کیمیای نقش , مجموعه آثار طراحی اساتید بزرگ نقاشی ایران و بررسی مکاتب نقاشی , چاپ اول تهران , حوزه هنری , ۱۳۶۸٫
