در آستانه سده نوِ خورشیدی در مجموعه نوشتار‌هایی به موضوع خط فارسی و دگرگونی‌های آن در دوران معاصر- در اینجا به معنای بعد از ورود چاپ- و همچنین به چالش‌های پیش روی خط فارسی در روزگار دیجیتال، فضای مجازی و شبکه اجتماعی، پرداخته می‌شود.
صاحب‌نظران، کارشناسان و پژوهشگران در این نوشتار‌ها با رویکرد‌های متفاوت و از زاویه‌های مختلف به موضوع خط در حوزه فرهنگی زبان فارسی پرداخته‌اند. در این مجموعه، رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و نگارش نویسندگان حفظ شده‌اند.
بیش از ۱۸۰ سال از پیدایش اولین نخستین روزنامه در ایران که به “کاغذ اخبار” [۱]معروف است می‌گذرد با این حال دانسته‌ها درباره‌ی این روزنامه تا سال‌های اخیر بیشتر محدود به اسناد دست دوم و نقل قول‌هایی از پژوهشگران و تاریخ‌نگاران معاصر بوده است. در
این یادداشت تلاش دارم شده تا با نگاهی به پیشینه‌ی برخی پژوهش‌های مرتبط و با توجه به اسناد نو یافته، تاریخچه‌ی به‌روزتری از سرگذشت این روزنامه ارایه داده شود.محمد گلبن در پژوهشی درباره‌ی “لغت روزنامه” می‌نویسد که “عمر این لغت طولانی است و ما اسنادی هزار ساله از زندگی آن در دست داریم”. [۲]در واقع پیش از کاربرد امروزی آن، واژه‌ی روزنامه بیشتر به معنی یادداشت‌ها و ثبت امور روزانه به‌کار می‌رفته است. [۳]در نتیجه کاربرد امروزی این واژه را باید با آغاز صنعت چاپ فارسی در ایران مرتبط دانست.بر پایه‌ی اسناد موجود نخستین چاپخانهی فارسی در ایران به دستور عباس میرزا “نایب‌السلطنه” (۱۲۰۳-۱۲۴۹ ھ. ق.) و در شهر تبریز تأسیس شد.اغلب پژوهش‌های موجود تأکید می‌کنند که قدیمی‌ترین [۴]کتاب چاپی فارسی در ایران که تا کنون به‌دست آمده رساله‌ای با عنوان “جهادیه”، نوشتهٔ عیسی بن حسن (میرزا بزرگ) قائم مقام فراهانی (در گذشته ۱۲۳۷ ھ. ق.) است که در ماه رمضان ۱۲۳۳ ھ. ق؛ و توسط محمد علی ابن حاجی محمد حسین آشتیانی در “دارالانطباع تبریز” چاپ شده‌است.این کتاب با حروفی سربی به انتشار رسید که به عقیده‌ی نگارنده بر پایه‌ی خط نسخ ایرانی و به احتمال غریب به یقین به دست صنعت‌گری ایرانی طراحی و تولید شده بود. پس از تبریز، به دستور فتحعلی شاه قاجار و با حمایت منوچهر خان گرجی یا معتمدالدوله (درگذشته ۱۲۶۳ ھ. ق.) در تهران تاسیس شد که کتاب‌های آن به “چاپ معتمدی” معروفند.
احتمالا اولین کتاب چاپ تهران “مُحْرِقُ القُلوب” نام دارد که در ماه صفر ۱۲۳۹ ھ. ق؛ و توسط میرزا زین‌العابدین تبریزی، که در این کتاب از او به عنوان مبدع “فن طباعت” در ایران نام برده شده، چاپ شد.
صفحه‌ی اول و انجامه‌ی کتاب جهادیه
صفحه‌ی نخست کتاب مُحْرِقُ القُلوب
در نتیجه اولین چاپ‌خانه‌های تبریز و تهران با حروف سربی و کمابیش به همان شیوه‌ی چاپ قرن ۱۵ میلادی، که مخترع آلمانی یوهانس گوتنبرگ (حدود ۱۴۰۰-۱۴۶۸ م.) مبتکر آن دانسته می‌شود، آغاز به کار کردند.
اما چاپ روزنامه در ایران با فن‌آوری متأخرتری در ارتباط بود به نام چاپ سنگی و یا “لیتوگرافی” که دیگر مخترع آلمانی الویس سنفلدر (۱۷۷۱-۱۸۳۴ م.) در سال‌های پایانی قرن ۱۸ میلادی ابداع کرد. بانی این صنعت و متعاقباً چاپ اولین روزنامه در ایران میرزا صالح شیرازی بود که بر پایه‌ی اسناد موجود اولین دستگاه و ادوات چاپ سنگی را از روسیه به ایران وارد و نخستین چاپخانهی سنگی را در تبریز دایر کرد.
اولین کتاب چاپ سنگی در ایران قرآن که در ماه رمضان ۱۲۴۹ ھ. ق. چاپ شد و تنها دو نسخه از آن به‌دست آمده که در کتابخانه‌های مجلس و آستان قدس نگهداری می‌شوند.
در انجامه‌ی این قرآن، که توسط محمد حسین ابن میرزا محمد تبریزی کتابت شده، آمده است: “بندهٔ درگاه جهان پناه، مُحمّد صالح ابن حاجی باقر خان شیرازی که بحُکم مأموریّت بولایت روس رفته بود صنعت انطباع جدید [چاپ سنگی]را در ان مُلک دیده، اسباب و اساس آنرا بدارالسّلطنهٔ تبریز حمل و نقل نموده دارالانطباعی قرار داد تیمّناً و تبرّکا اوّل نسخهٔ که بتاریخ ۲۵ بیست و پنجم شهر رمضان المبارک در سال هزار و دویست و چهل و نه هجری از دارالانطباع بیرون آمد کلام مجید ربّانی است”. [۵]
فکر تأسیس روزنامه در پایتخت احتمالا از زمانی در سر میرزا صالح پرورده شد که عباس میرزا او را به عنوان یکی از پنج دانشجوی ایرانی برای تحصیل علوم جدید به انگلستان فرستاد.
میرزا صالح علاوه بر فراگیری زبان‌های اروپایی به یادگیری صنعت چاپ مشغول شد و هنگام بازگشت دستگاه چاپ سربی و ادوات آن را نیز به ایران فرستاد. او اخبار وقایع سال‌های اقامت خود در انگلستان را به صورت سفرنامه ثبت می‌کرد که در آن اشاره‌ی کوتاهی هم کرده‌است به روزنامه‌هایی که در لندن دیده بود:”در انگلند علی الخصوص در لندن کاغذ اخبار را به تعجیل هر چه تمام‌تر به ولایات انگلند مصحوب کوچ مذکوره میفرستند. بعلاوه اینکه اموری که در کل دنیا واقع می‌شود مجموع مردم انگلند و بلکه اهالی انگریز در هندوستان اطلاع می‌یابند”. واژه‌ی “کاغذ اخبار” در واقع ترجمه‌ی کلمه به کلمه‌ی واژه‌ی انگلیسی newspaper است.
راست: تک چهره‌ی چاپ سنگی میرزا صالح شیرازی، چپ: صفحه‌ای از نسخه‌ی خطی سفرنامه‌ی میرزا صالح شیرازی که در آن به کاغذ اخبار اشاره شده.
سر انجام در زمان سلطنت محمد شاه قاجار روزنامه‌ی میرزا صالح شیرازی در “دارالخلافهٔ طهران” منتشر شد. تا کنون اطلاعات دقیقی از اولین شماره‌ی این روزنامه به دست نیامده و تا جایی که معلوم است تمامی نسخه‌های شناسایی شده از این روزنامه در خارج از ایران نگهداری می‌شوند.در سال ۱۸۳۹ میلادی مجله‌ی انجمن سلطنتی آسیایی بریتانیا در مقاله‌ای به “روزنامه‌ی ایرانی و ترجمه” پرداخت که زیر نظر میرزا صالح در تهران منتشر می‌شد. در ادامه این مقاله هم متن کامل فارسی و ترجمه‌ی انگلیسی کاغذ اخبار مربوط به ماه محرم ۱۲۵۳ ھ. ق. گنجانده شده بود.
به دلیل عدم دسترسی به نسخه‌های دیگر کاغذ اخبار برخی بر این باور بوده‌اند که نسخه‌ی یاد شده اولین شماره‌ی این روزنامه بوده که اسناد تازه به دست آمده آن را تایید نمی‌کند. متاسفانه پیگیری‌های نگارنده برای دسترسی به نسخه‌ی یاد شده در انجمن سلطنتی آسیایی تا کنون به جایی نرسیده و احتمال دارد که این نسخه مفقود شده باشد.احتمالا اولین باری که در یک نشریه‌ی فارسی از رویت نسخه‌ای از کاغذ اخبار صحبتی به میان آمده مربوط به مقاله‌ای است به تاریخ ۱۹ محرم ۱۲۹۳ ھ. ق. با عنوان “گازت آنتیکهٔ ایران” در روزنامه “اختر” که در استانبول چاپ می‌شد.
در این مقاله آمده “یکی از تجار ایران که در خانه والده اقامت دارد از میان اوراق عتیقه اطاق خود یک صفحه گازت ایران که تخمینا چهل سال پیش نوشته شده‌است پیدا کرده و به اداره‌خانهٔ اختر فرستاده است”. نسخه‌ی یافت‌شده فاقد صفحه‌ی عنوان بود و تنها یک صفحه از روزنامه را شامل می‌شد که متن آن در همان مقاله چاپ شد.در اسفند ماه ۱۳۲۳ ھ. ش. مجله‌ی “یادگار” به نسخه‌ای از “فوق‌العاده” یا “طلیعهٔ” روزنامه‌ی میرزا صالح پرداخت که “حاج محمد آقا نخجوانی” برای مجله فرستاده بود. این سند مهم، مربوط به ماه رمضان ۱۲۵۲ هجری، در واقع خبر از آغاز انتشار روزنامه‌ای، یک مرتبه در ماه، می‌داد که متن کامل آن در مقاله موجود است.
اخیرا نسخه‌ای از این “طلیعه” را بهمن امیرحسینی شناسایی و خریداری کرد که با اجازه‌ی ایشان و برای اولین بار در این یادداشت ارائه می‌شود. [۶]
اعلام نامه یا طلیعه روزنامه‌ی کاغذ اخبار. چاپ سنگی
اگرچه منابع ذکر شده اطلاعات با ارزش و کامل‌تری را ارائه می‌کردند، اما تا سال‌های بعد مشخصات ظاهری، اطلاعات نسخه‌های موجود یا تصویری از کاغذ اخبار در جایی موجود نبود.
سرانجام در سال ۱۳۴۲ ھ. ش. علی مشیری دو نسخه از این روزنامه را در کتابخانه‌ی موزه‌ی بریتانیا شناسایی و در همان سال دو مقاله نیز در این‌باره در مجله‌های “خواندنیها” و “سخن” چاپ کرد. [۷]در ۱۲ مردادماه ۱۳۴۷ ھ. ش.
روزنامه‌ی کیهان متنی درباره‌ی “عکس اولین و قدیمی‌ترین روزنامه ایران در موسسهٔ عالی مطبوعات” چاپ کرد که در آن خبر داده بود “برای اولین بار عکسی از قدیمی‌ترین روزنامه ایران که نسخه منحصر به فرد آن در موزه بریتانیا وجود دارد به ایران آورده شد”.
در واقع این عکس یا نسخه‌برگردان یکی از دو نسخه‌ی موجود در موزه‌ی بریتانیا بود که حمید مولانا به آرشیو کیهان هدیه کرد. عکس ضمیمه مقاله، اما تصویر روشنی از این نسخه نمی‌داد. نهایتا تصویر به نسبت روشن‌تری از صفحه‌ی عنوان نسخه‌ی مذکور روزنامه (مربوط به ماه جمادی الاولی سال ۱۲۵۳) در همان سال ۱۳۴۷ در کتاب “سفرنامه میرزا صالح شیرازی” به اهتمام و مقدمه‌ی اسماعیل رائین چاپ شد.
روزنامه‌ی کیهان ۱۲ مردادماه ۱۳۴۷ ھ. ش.
در نتیجه یک تصویر سیاه و سفید مایکروفیلمی تنها سند عینی نسخه‌ای از روزنامه‌ی میرزا صالح به حساب می‌آمد. اگرچه محتوای برخی از شماره‌های این روزنامه به واسطه‌ی اسناد دست دوم قابل دسترسی بود، اما امکان مطالعه‌ی خصوصیات و جزئیات مهم ظاهری و فنی از قبیل: کیفیت و نوع چاپ، کاغذ، خوشنویسی و سرلوحه‌ها به سختی امکان پذیر و شاید غیر ممکن بود.
این نشان می‌دهد که حفظ و نگهداری اسناد اصطلاحا کم‌عمر (ephemera) و امکان دسترسی پژوهشگران و علاقه‌مندان به آن‌ها ضرورت زیادی دارد، چون بعضی از اهمیت تاریخی و فرهنگی بالایی برخوردارند.دو نسخه‌ی موجود از کاغذ اخبار موزه‌ی بریتانیا تا سال‌ها خارج از دسترسی بود و اطلاع دقیقی از موقعیت و محل نگهداری آن‌ها در دست نبود طوری که مسئولین کتابخانه‌ی نیز از وجود آن‌ها ابراز بی‌اطلاعی می‌کردند و حتی احتمال مفقود و یا نابود شدن آن‌ها در میان بود.
خوشبختانه در سال ۱۳۹۸ نگارنده موفق به بازیابی این نسخه‌ها از لابه‌لای تعداد نسبتا زیادی روزنامه به زبان‌ها و مربوط به زمان‌های مختلف در کتابخانه‌ی بریتانیا شدم و فوراً درخواست کردم که نسخه‌ی دیجیتال با کیفیت بالای این روزنامه‌ها تهیه شود. این اسناد در یادداشتی که متعاقباً برای وب‌سایت کتابخانه‌ی بریتانیا نوشته‌شد منتشر شد و از همان‌جا قابل دسترسی است. [۸]
کاغذ اخبار ماه ربیع الثانی ۱۲۵۳ ھ. ق.
پس از انتشار این مطلب مذکور آقای بهمن امیرحسینی نگارنده را مطلع ساخت که خوشبختانه ایشان نسخه‌ی‌های دیگری از کاغذ اخبار و همچنین نسخه‌ای از “اعلام نامه” یا “طلیعه” این روزنامه (که در بالا آمده) را پیدا و از فروشنده‌ای در وین خریداری کرده‌اند.
به غیر طلیعه، از مجموع ۵ نسخه‌ی به‌دست آمده از کاغذ اخبار قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به ماه ذیقعده ۱۲۵۲ می‌باشد که به همراه نسخه‌ی ذیحجه ۱۲۵۲ و صفر ۱۲۵۳ در اختیار بهمن امیرحسینی و نسخه‌های موجود در کتابخانه‌ی بریتانیا مربوط به ربیع الثانی و جمادی الاولی ۱۲۵۳ هستند.
همانطور که گفته شد این روزنامه در دو صفحه و به شیوه‌ی چاپ سنگی منتشر می‌شد. تنها یک روی کاغذی به ابعاد تقریبی ۴۲ در ۲۷ سانتی‌متر چاپ می‌شد که این امکان نسب آن در اماکن عمومی به عنوان اعلامیه را می‌داد.به غیر از نسخه‌ی موجود طلیعه، از مجموع پنج نسخه‌ی شناسایی شده از کاغذ اخبار قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به ماه ذیقعده ۱۲۵۲ می‌باشد که به همراه نسخه‌ی ذیحجه ۱۲۵۲ و صفر ۱۲۵۳ در اختیار بهمن امیرحسینی و نسخه‌های موجود در کتابخانه‌ی بریتانیا مربوط به ربیع الثانی ۱۲۵۳ و جمادی الاولی ۱۲۵۳ هستند. همانطور که گفته شد این روزنامه به شیوه‌ی چاپ سنگی و به صورت دو صفحه و تنها بر یک روی کاغذ به ابعاد تقریبی ۴۲ در ۲۷ سانتی‌متر چاپ می‌شده است.
کاغذ اخبار ماه ذیقعده و ذیحجه ۱۲۵۲ ھ. ق.
سرلوحه‌ی دو نسخه‌ی قدیمی‌تر ذیقعده و ذیحجه ۱۲۵۲ شامل تصویر دو شیر و خورشید و شمشیر که در برابر هم قرار گرفته‌اند و تاج شاهی میان آن‌ها است. در سه شماره‌ی بعدی، اما این سرلوحه تنها به شکل یک شیر و خورشید و شمشیر با برخی تغییرات در هر نسخه دیده می‌شود. عناوین و سرتیتر‌ها به خط رقاع و متن کلی روزنامه به خط نستعلیق است.
صفحه‌ی اصلی که شامل تاریخ روزنامه و سرلوحه است به اخبار ممالک شرقی و صفحه‌ی مقابل به اخبار ممالک غربی اختصاص داده شده.
سرلوحه‌ی ماه ذیقعده ۱۲۵۲ ھ. ق.
سرلوحه‌ی ماه ذیحجه ۱۲۵۲ ھ. ق.
سرلوحه‌ی ماه صفر ۱۲۵۳ ھ. ق
سرلوحه‌ی ماه ربیع الثانی ۱۲۵۳ ھ. ق.
سرلوحه‌ی ماه جمادی الاولی ۱۲۵۳ ھ. ق
پانویس‌ها:۱. در واقع این نشریه فاقد نام است، اما به جهت تکرار عنوان کاغذ اخبار در منابع مختلف، در اینجا نیز از همین نام استفاده شده.۲. نگاه کنید به مقاله‌ی محمد گلبن با عنوان “لغت روزنامه و نخستین روزنامهٔ چاپی فارسی در ایران” در مجله‌ی “بررسی‌های تاریخی”، شمارهٔ ۵، سال ۵، ۱۳۴۹، صفحه ۷۸.۳. واژهٔ “روزنامه” شباهت‌هایی به واژهٔ “ژورنال” در برخی زبان‌های اروپایی مانند فرانسه و انگلیسی دارد که در آن‌ها نیز به هم به عنوان نشریهٔ ادواری و هم به عنوان یادداشت‌های روزانه استفاده می‌شود.۴. در مقاله‌ای (روزنامه کاوه، ۲۸ آذر ۱۲۹۰) به قلم سید حسن تقی‌زاده و از قول آلبرت هوتوم-شیندلر (۱۸۴۶-۱۹۱۶ م.) کتابی ذکر شده به نام “فتح‌نامه” نوشته‌ی میرزا ابوالقاسم قایم مقام که در سال ۱۲۳۳ توسط آقا زین العابدین تبریزی چاپ شد. به نقل از هوتوم-شیندلر: “این کتاب نخستین کتابی بود که در ایران بحروف عربی مطبوع شد”. برخی پژوهشگران از جمله، الیمپیادا پاولونا شچگلوا و اولریش مارزُلف بر این باورند که کتابی با این عنوان احتمالاً هرگز چاپ نشده و منظور از “فتح‌نامه” همان کتاب «جهادیه» بوده‌است.۵. عیناً از روی انجامه‌ی کتاب. بر پایه‌ٔ پژوهش‌های انجام شده توسط نگارنده این قرآن قدیمی‌ترین قرآن چاپ سنگی در یک کشور مسلمان است. نگاه کنید به مقاله‌ی علی بوذری با عنوان “نخستین کتاب چاپ سنگی در ایران (قرآن، تبریز ۱۲۴۹ق) ” در مجله‌ی “نامه بهارستان”، بهار و تابستان ۱۳۹۰، سال دوازدهم – شماره ۱۸ و ۱۹، صفحه ۳۶۷ تا۳۷۰.۶. نگاه کنید به مقاله‌ی بهمن امیرحسینی با عنوان “سه شماره‌ی دیگر از روزنامه‌ی کاغذ اخبار پیدا شد” در مجله‌ی “ره‌آورد”، شماره ۱۲۳، تابستان ۱۳۹۷، صفحه ۱۱۵ تا ۱۲۲.۷. نگاه کنید به مقاله‌های علی مشیری با عنوان “اولین روزنامهٔ ایرانی” در مجله‌ی “سخن”، دوره ۱۴، شماره ۶، دی ۱۳۴۲، صفحه ۶۰۹ تا ۶۱۱. و “اولین روزنامه در ایران (که فقط دو شماره از آن تا کنون دیده شده‌است) ” در مجله‌ی “خواندنیها”، سال ۲۴، شماره ۲۹، دی ۱۳۴۲، صفحه ۲۵ تا ۴۶. منبع: بی بی سی
