گروه فرهنگی: مستند «سایه‌های بی‌خورشید» ساخته مهرداد اسکویی در ۳۴ جشنواره جهانی حضور داشته و موفق به کسب ۱۴ جایزه شده است. مستند «سایه‌های بی‌خورشید» ساخته مهرداد اسکویی در ادامه ساخت سه‌گانه وی درباره کودکان و نوجوان در کانون اصلاح و تربیت است. این فیلم مستند تاکنون در ۳۴ جشنواره جهانی حضور داشته و موفق به کسب ۱۴ جایزه شده است.اسکویی ساخت این مجموعه مستند را از سال ۱۳۸۵ با فیلم «روزهای بی‌تقویم» آغاز کرد. به گفته کارگردان، ایده ساخت این مستندها با این سوال به ذهن او رسید: «هنگام پخش مسابقات جام جهانی فوتبال، همه بسیار خوشحال‌اند اما بچه‌هایی که در کانون اصلاح و تربیت هستند، چه حسی دارند که نمی‌توانند آزاد در محیط زندگی همچون دیگران واکنش نشان داده و خوشحالی خود را بروز دهند؟»
این کارگردان برای مجوز فیلمبرداری از کودکان کانون و ساخت فیلم «روزهای بی‌تقویم»، ۶ ماه تلاش کرد و در آخرین روزهای تلاش برای گرفتن مجوز، بالاخره موفق به دریافت آن با شرط‌هایی شد. شرط اینکه تنها ۱۰ روز فرصت فیلمبرداری دارد و هرشب راش‌های اصلی فیلم چک شوند.وی درباره انگیزه ساخت این مجموعه مستند به ما گفت: چون دوران کودکی و نوجوانی سختی را پشت سر گذاشته بودم همیشه دوست داشتم درباره کودکانی که زندانی بوده و در کانون اصلاح و تربیت حضور دارند، فیلمی بسازم. بعد از پایان فیلمبرداری «روزهای بی‌تقویم» احساس کردم قصه‌های این کودکان برای من هنوز تمام نشده است.
«روزهای بی‌تقویم» در بیش از ۳۰ فستیوال داخلی و خارجی به نمایش درآمد و سرانجام موفق به دریافت ۱۴ جایزه شد.به گفته اسکویی، گرفتن مجوز ساخت فیلم بعدی درباره پسربچه‌های زیر ۱۵ سال که برای اولین بار دریا را میبینند، با عنوان «آخرین روزهای زمستان» باز هم سختی‌های خود را داشت و بلافاصله صادر نشد. بعد از پنج سال از پایان فیلم اول و درخواست وی مبنی بر مجوز ساخت فیلم بعدی، در سال ۱۳۹۰ با او تماس گرفته شد تا بر اساس ایده اسکویی همراه با کودکان کانون اصلاح و تربیت که قرار بود به سفری تفریحی بروند، در طول ۱۲ روز، فیلم دیگری بسازد. این فیلم نیز باحضور در بیش از بیست جشنواره داخلی و خارجی، سرانجام هفت جایزه را ازآن خود کرد.هنگام فیلبرداری فیلم «روزهای بی تقویم»، اسکویی دخترانی را در کانون اصلاح و تربیت دید و متوجه شد که در آن کانون دخترانی نیز نگهداری می‌شود. پیشنهاد ساخت مستند «رویاهای دم صبح» که درباره دختران زیر ۱۸ سال کانون اصلاح و تربیت را اسکویی هفت سال قبل از ساخت به مسئولان کانون داد.
فکر می‌کردم «رویاهای دم صبح» آخرین فیلم من درباره کودکان کانون باشد
این کارگردان درباره ساخت «رویاهای دم صبح» خاطرنشان کرد: در سال ۱۳۹۴ ساخت «رویاهای دم صبح» را آغاز کردیم. وقتی این فیلم به پایان رسید، فکر می‌کردیم آخرین فیلم من درباره کودکان کانون اصلاح و تربیت خواهد بود و سه‌گانه‌‌مان به پایان می‌رسد تا اینکه از صحبت دخترها درباره بزه‌های‌شان متوجه شدم که بعضی از آن‌ها به قتل نزدیک‌ترین افراد خانواده‌شان مثل پدر، شوهر و شوهر خواهر دست زده‌اند.او ادامه داد: با اینکه تمام فکر من این بود که فیلمسازی درباره کودکان کانون با «رویاهای دم صبح» به پایان برسد اما این قصه مرا رها نمی‌کرد و پیوسته ذهن من را به خود مشغول کرده بود تا اینکه تصمیم به ساخت «سایه‌های بی‌خورشید» گرفتم.این عکاس و پژوهشگر درباره تفاوت مستند «سایه‌های بی‌خورشید» با سه مستند قبل اظهار کرد: تصمیم گرفتم این مستند را با یک ایده اجرایی متفاوت بسازم پس به طراحی آن همت گماردیم. دخترها و مادرانشان نیز به شدت با ما همکاری کردند؛ فیلم درباره عشق عمیق مادران و دختران است.
کارگردان مستند «دماغ به سبک ایرانی» درباره چالش‌هایی که هنگام ساخت با آن‌ها همراه بوده است، عنوان کرد: گرفتن مجوز همیشه خیلی سخت بود ولی امکانات ساخت پیش می‌آمد. مثلا در فیلم «سایه‌های بی‌خورشید» حتی با داشتن مجوز، ۲ بار هنگام فیلمبرداری پروژه متوقف شد اما باز اجازه ادامه آن داده می‌شد که در این باره باید از یکی مسئولان سازمان زندان‌ها فرهاد درودگر سپاسگزاری کنم. برای فیلم سومم «رویاهای دم صبح» نیز مشکلاتی به وجود آمد و یک سال حکم تعزیری زندان گرفتم که خوشبختانه با فعالیت وکیلم محمد ملک ثابت این حکم ملغی شد.فیلم «رویاهای دم صبح» با حضور در بیش از ۱۳۰ جشنواره ملی و بین المللی و دریافت ۴۰ جایزه معتبر جهانی و ملی به‌عنوان یکی از رکوردداران سینمای مستند ایران شناخته می‌شود.
اسکویی درباره ساخت این چهار فیلم چهار فیلم سینمای مستند ایران اضافه کرد: هم برای من و هم برای عوامل سازنده اتمسفر و فضای کار هنگام فیلمبرداری خیلی سنگین بود، این سنگینی برای دختران داستان نیز بیشتر می‌شد چراکه باتوجه به بزه‌هایی که مرتکب آن شده بودند، خیلی به زندگی کردن مثل قبل در کنار خانواده و فامیل، امیدوار نبوند. زندان رفتن پسران نوجوان مثل گرفتن مدال شجاعت برای آن‌ها می‌ماند اما دختران به دلیل تهدید شدن از سوی حیثیت و آبرو‌ی‌شان همیشه احساس ناخوشایندی بر دوش‌ها و دل‌هایشان سنگینی می‌کند.وی درباره فضای موجود در کانون اصلاح و تربیت بیان کرد: کانون اصلاح و تربیت ایران برخلاف دیگر کانون‌هایی که من در جهان دیده‌ام، خیلی اتمسفر خوبی دارد، بخصوص در بخش دخترها زیرا آنجا همه مانند یک خانواده هستند. محیط کانون، مددکاران اجتماعی و کسانی که از آن‌ها مراقبت می‌کنند مثل یک خانواده در کنار هم امورات‌شان را می‌گذرانند. آنجا محیطی بسیار صمیمی میان همه وجود دارد و درنهایت تنها دلتنگی برای محیط بیرون و پدر و مادرشان برای دخترها باقی می‌ماند که آزارشان می‌دهد.
«سایه‌های بی‌خورشید» فیلمی تکان‌دهنده و هشداردهنده است
فیلم «سایه‌های بی‌خورشید» تنها بزه‌ها و دلیل ارتکاب آن توسط دختران را برای مخاطب به نمایش نمی‌گذارد، بلکه این مساله که چگونه به این نقطه رسیده که نزدیک‌ترین فرد خانواده‌شان را به قتل رسانده‌اند، و زندگی روزمره، رویاها، کابوس‌ها و آرزوهای‌شان مد نظر کارگردان است. اسکویی مخاطب را به دل زندگی نوجوانانی می‌برد که قتلی را مرتکب شده و حال در کانون برای زیستنی دوباره می‌جنگند.قصه فیلم به صورتی پیش می‌رود که دختران جلوی دوربینی قرار گرفته و برای مادرانشان پیغامی تصویری را ضبط می‌کنند. آن‌ها در این پیام از هرچیزی که به آن فکر می‌کنند و نمی‌توانند در ملاقات‌های حضوری به مادرانشان در زندان بیان کنند، صحبت می‌کنند. درمقابل مادران نیز واکنش خود را ارایه می‌کنند. در دل این پیغام‌‌های تصویری، زیرمتن‌ها و ناگفته‌هایی به صورتی ظریف و خلاق خود را بروز می‌دهند، که تماشاگر را همراه خود کرده و او را به فکر فرو می‌برد و فیلم موفق می‌شود از یک لایه شخصی عبور کرده و به لایه‌های اجتماعی و فلسفی دست پیدا کند.
این پژوهشگر و مستندساز درباره سرنوشت دختران و مادران فیلم «سایه‌های بی‌خورشید» مطرح کرد: همه دختران «سایه‌های بی‌خورشید» آزاد شده‌اند و از سه مادر نیز، ۲ نفرشان به خانه‌هایشان برگشته‌اند. فکر می‌کنم فعالیت گروهای داوطلب که در بخش زنان خیلی فعال هستند، در آزادسازی این افراد نقش بسیار موثری داشته است. خود مددکاران و مسئولان کانون نیز خیلی تلاش می‌کنند که رضایت شاکی‌ها را جلب کنند تا دختران و مادرانشان آزاد شوند.اسکویی درباره تاثیر فیلم‌ها در آزادسازی این کودکان و نوجوانان بیان کرد: فکر می‌کنم ساخت این فیلم‌ها در این آزادسازی نیز بی‌تاثیر نبوده است. ۲ فیلم «روزهای بی‌تقویم» و «آخرین روزهای زمستان» که درباره کودکان زیر ۱۵ سال هستند، تنها سند باقی‌مانده از آن دوران کانون است چراکه بعد از چند سال بخش ویژه کودکان زیر ۱۵ سال به طور کامل در کانون‌های اصلاح و تربیت ایران برچیده شدند. حال کودکان زیر ۱۵ سال که مرتکب جرمی شوند را به بهزیستی منتقل می‌کنند.
«سایه‌های بی‌خورشید» تاکنون در فستیوال‌های متعدد جهانی به نمایش درآمده و به زودی نیز در سینماهای فرانسه به اکران عمومی می‌رسد ولی هنوز در ایران هیچگونه نمایشی نداشته است.اسکویی در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره اینکه چرا فیلم را در ایران به نمایش درنیاورده است، تصریح کرد: «رویاهای دم صبح» را در برخی جشنواره‌ها و دانشگاه‌ها به نمایش درآوردیم اما بعضی از افراد برای‌مان مشکلاتی ایجاد کردند. چون فیلم درباره کودکان بزهکار است به دلیل مشخص بودن چهره بچه‌ها، فیلم‌ها را در تلویزیون یا هیچ پلتفرم تصویری دیگری به نمایش در نیاوردیم ولی به نظر می‌رسید که این نوع فیلم‌ها برای نمایش در دانشکده‌های جرم‌شناسی، حقوق و جامعه‌شناسی مناسب باشند. در ۲ جشنواره و تعدادی دانشگاه فیلم را نشان دادیم اما افرادی بودند که با همین اکران محدود نیز مخالفت کردند، پس تصمیم گرفتم که تا مدتی فیلم جدیدم را در ایران به نمایش در نیاورم. البته ممکن است پس از چندی در چند دانشگاه با حضور متخصصان و کارشناسان آن را نمایش داده و به بحث بگذاریم، امیدوارم که این امر محقق شود.
اولین حضور و اولین جایزه در جشنواره ایدفا هلند
«سایه‌های بی‌خورشید» تاکنون در ۳۴ جشنواره معتبر جهانی شرکت کرده و ۱۴ جایزه مهم دریافت کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به جایزه بهترین کارگردانی فیلم مستند بلند از سی و دومین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند آمستردام ایدفا، جایزه حقوق بشر از دوازدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند «میلنیوم»، جایزه بهترین فیلم مستند بلند از هیات داوارن هفتمین جشنواره بین‌المللی فیلم «راه ابریشم»، برنده بهترین فیلم بخش ویژه سینمای ایران در جشنواره بین‌المللی فیلم «اکنون خاورمیانه»، جایزه بهترین فیلم مستند بلند از هشتمین جشنواره بین‌المللی تفلیس «سینه داک»، جایزه شاخ نقره‌ای برای بهترین کارگردانی فیلم مستند بلند، از شصتمین جشنواره بین‌الملی فیلم کراکو، جایزه بهترین فیلم از نطر هیات داوران دانش‌آموزی در شصتمین جشنواره بین‌الملی فیلم کراکو، جایزه ویژه هیات داوران از هفدهمین جشنوراه بین‌المللی فیلم مستند بیگ اسکای، جایزه بهترین فیلم معناگرای نوزدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم «داکا» و جایزه «امپراطوری بخشایش» در جشنواره بوداپست مجارستان اشاره کرد. این حضورهای بین المللی حاصل تلاش و همراهی نسرین میرشب با اسکویی است.
نسرین میرشب مدیر کمپانی دریم لب فیلمز فرانسه که پخش بین‌الملل این مستند را برعهده دارد در گفتگو با ما حضور یافت و درباره حضور «سایه‌های بی‌خورشید» در جشنواره‌های جهانی خاطرنشان کرد: اولین حضور جهانی فیلم «سایه‌های بی‌خورشید» در بخش مسابقه و افتتاحیه ی سی و دومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم‌های مستند آمستردام ایدفا در هلند، با استقبال شایانی مواجه و فیلم موفق به دریافت جایزه مهم بهترین کارگردانی شد.وی افزود: از ابتدای سال ۲۰۲۰ و با شیوع ویروس کرونا مشکلات بزرگی دنیای سینما و جشنواره‌ها را در برگرفت. بسیاری از جشنواره‌ها به صورت آنلاین برگزار و مجبور به انتخاب تعداد محدودی فیلم شدند. با این حال فیلم «سایه‌های بی‌خورشید» کماکان در بین انتخاب‌های مهم جشواره‌های جهانی مختلف قرار داشت و در ۳۴ جشنواره بین‌المللی به نمایش درآمد و نیز در همان سال در آمریکا و توسط کمپانی The Cinema Guild اکران سراسری بسیار موفقی داشت. «سایه‌های بی‌خورشید» تاکنون در ۳۴ جشنواره جهانی حضور داشته و موفق به کسب ۱۴ جایزه مهم شده است. همچنین این مستند در نیمه دوم سال ۲۰۲۱ در کشور فرانسه به اکران عمومی درخواهد آمد.
این پخش‌کننده جهانی فیلم در پایان درباره علت موفقیت فیلم توضیح داد: به نظر من فیلم «سایه‌های بی‌خورشید» رویکرد اومانیستی قابل ستایشی دارد و برخورد کارگردان آن با شخصیت‌های فیلم و داستان زندگی‌شان بسیار صادقانه است. این کیفیت قابل اهمیت در کارگردانی فیلم باعث شده است که ارتباط بیننده بین‌المللی با فیلم به نحو شایسته‌ای بر قرار شود.اسکویی نیز درباره علت موفقیت فیلم را ساخت دغدغه‌هایش و گفتگو با درونش دانست و گفت: موفقیت فیلم، برای من خوشحال‌کننده است زیرا دیده شدن آن به ساخت فیلم بعدی من کمک می‌کند اما این موضوع هدف من نیست. فکر می‌کنم علت اصلی موفقت «سایه‌های بی‌خورشید» همین باشد که هرچیزی که درون من اتفاق افتاده و به عنوان دغدغه با آن درگیر بوده‌ام به صورت فیلم به نمایش درآمده است. من درباره کسانی که در جامعه «دیگرسازی» شده‌اند فیلم می‌سازم. «آن دیگری» که به نوعی از جامعه طرد شده و صدایی ندارد و کسی صدایش را نمی‌شنود.
کارگردان فیلم «مریم جزیره هنگام» درباره حس خود از ساخت این مجموعه مستند بیان کرد: از ساخت این مجموعه مستند راضی هستم، ممکن است که درحال حاضر امکان نمایش آن در ایران وجود نداشته باشد ولی به عنوان یک سند باقی مانده و در زمانه خود به نمایش در می‌آید. به نظر من چهار فیلمی که درباره کانون اصلاح و تربیت ساخته شده است، با مرور زمان مهم‌تر می‌شوند، زیرا فضای آنجا هرسال درحال تغییر و تحول است، سازمان زندان‌ها برای ایجاد شرایط مناسب در این کانون ها خیلی پویاست. فکر می‌کنم این فیلم‌ها اسنادی باشد که با دیدن‌شان گذشت زمان را حس می‌کنید.وی در پایان تاکید کرد: کماکان ذهن من درگیر زندان است، شاید درباره آن فیلم بسازم شاید هم نه؛ اما فیلمسازی از زندان در ایران یا کشورهای اطراف دغدغه‌ای‌ست که تا آخر عمر خواهم داشت.
«سایه‌های بی خورشید» داستان دختران و زنانی است که به دلیل قتل یا معاونت در قتل یکی از مردان خانواده یا خویشاوندان سو استفاده‌گر‌شان به کانون اصلاح و تربیت فرستاده شده‌اند.این فیلم در سال گذشته به عنوان یکی از موفق‌ترین فیلم‌های سینمای ایران شناخته شد که به جشنواره‌های معتبری راه پیدا کرد. درحال حاضر ترجمه زیرنویس فرانسوی آن توسط مینا سعیدی در پاریس در حال انجام است تا برای نمایش در سینماهای فرانسه آماده شود.
