تحریم‌های نفتی ایران از سوی آمریکا یک چالش جدی در زمینه تعاملات ایران و عراق ایجاد کرد و آن پرداخت پول گاز و برق ایران بود. طبق قرارداد، عراقی‌ها موظف هستند پول گاز را با یورو و پول برق را با دلار به ایران پرداخت کنند اما زمانی که پای آمریکا به میان آمد، عراقی‌ها اعلام کردند امکان پرداخت دلار ندارند و پیشنهاد پرداخت با دینار را مطرح کردند.
پیشنهادی که ظاهراً به مذاق ایران خوش نیامد و دو کشور مدت‌ها بر سر آن مذاکره کردند. درنهایت دو حساب برای عراقی‌ها در بانک مرکزی ایران بازگشایی شد تا اگر عراقی‌ها توانستند، پول برق و گاز را با یورو و در غیر این صورت با دینار پرداخت کنند. در نهایت در تاریخ ۲۰ اسفند سال ۱۳۹۸ اولین بخش از مطالبات دولت ایران به حساب بانک مرکزی کشورمان واریز شد.
کاهش صادرات گاز بهانه ای برای پرداخت مطالبات شد
پس از آن اما عراق اقدامی برای پرداخت مطالبات ایران انجام نداد و در نهایت در دی ماه سال گذشته شرکت گاز ایران پس از اخطارهای چندباره به آن کشور به کاهش صادرات گاز اقدام کرد تا جایی که میزان صادرات روزانه از ۵۰ میلیون مترمکعب گاز را به روزانه حدود ۴ میلیون مترمکعب کاهش داد. در آن زمان شرکت گاز ایران اعلام کرد که وزارت برق عراق بابت واردات گاز، بیش از معادل ۵ میلیارد دلار به شرکت ملی گاز ایران بدهکار است که مبلغ ۳ میلیارد دلار آن در بانک عراقی TBI مسدود و غیرقابل استفاده مانده و بیش از ۲ میلیارد دلار از بدهی سررسیدشده وزارت برق نیز هنوز از اساس از طرف وزارت برق عراق پرداخت نشده است. افزون بر اینها، طرف عراقی، طبق قرارداد فی مابین، بیش از یک میلیارد دلار نیز به شرکت ملی گاز ایران بابت جرائم قراردادی بدهکاری دارد.
بر این اساس طرف ایرانی با بستانکاری بیش از ۶ میلیارد دلاری از طرف عراقی، از هیچ منفعتی برخوردار نشد، در حالی که هدف از صادرات درآمد است و این پول برای غذا و دارو مصرف می‌شود، از این رو این شرکت پس از اخطارهای مکرر قراردادی که با بی‌توجهی طرف عراقی روبه‌رو شده، طبق مفاد قرارداد، نسبت به کاهش مقدار گاز صادراتی اقدام کرد.
آغاز دیدارها و نقطه شروع پرداخت مطالبات
همین مساله موجب دیدارهای متعددی میان دو کشور شد و در نهایت چهارم بهمن‌ماه، منتظرتربتی- مدیرعامل شرکت گاز اعلام کرد که بخشی از مطالبات ایران از عراق پرداخت شده و بخشی از آن باید در ادامه گفت‌وگوها منتقل شود. با توجه به توافق‌هایی که بانک مرکزی در نشست‌هایی با طرف عراقی انجام داد، مقدار انتقال گاز به این کشور کمی افزایش یافت، زیرا امیدواری‌هایی برای پرداخت مطالبات ایران ایجاد و روزانه حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیون مترمکعب صادرات گاز به عراق برقرار شد.
گفت‌وگوهای ایران و عراق در سال جاری هم ادامه یافت و ۱۱ اردیبهشت‌ماه امسال ماجد مهدی حنتوش – وزیر برق عراق در رأس هیئتی تجاری به ایران آمد تا درباره راه‌حل‌های دریافت مطالبات گازی تهران از بغداد با بیژن زنگنه گفت‌وگو کند. وزیر نفت ایران در این دیدار با اشاره به اینکه دو قرارداد مهم در زمینه صادرات گاز ایران به عراق در سال‌های گذشته با وزارت برق این کشور امضا شده است، گفت که تاکنون ۲۷ میلیارد مترمکعب گاز ایران به عراق صادر شده است.
مذاکره برای تامین ارز مورد نیاز واکسن
در این سو، رضا اردکانیان – وزیر نیرو نیز در همان زمان در دیدار با طرف عراقی اعلام کرد که در مقایسه با بخش گاز، مطالبات بخش برق بسیار عدد کمتری است اما در حال پیگیری هستیم و وزیر برق عراق وعده دادند که با سرعت بیشتری در هر دو بخش برق و گاز پرداخت‌های خود را انجام دهند.
وزیر نیرو این راهم گفت که به دلیل این مسئولیت در کمیسیون‌های مشترک با عراق و فدراسیون روسیه این کار را دنبال می‌کند و تصمیم بر این شده که از این محل، منابع ارزی لازم برای سبد کواکس هم پرداخت شود تا آن میزان واکسنی که وزارت بهداشت نیاز دارد و برنامه‌ریزی کرده‌اند زودتر وارد کشور شود.
موضوع تا آنجا پیش رفت که هشتم خردادماه جاری در حالی که کمتر از یک ماه از دیدار قبل می‌گذشت، علی عبدالامیر علاوی- وزیر دارایی عراق به ایران آمد و در نشستی با زنگنه، چگونگی پرداخت بدهی‌ها بررسی شد و به نظر می رسد که به زودی کل مطالبات ایران از سوی عراق پرداخت می شود.
چرا گاز ایران برای عراق حیاتی است
در اینجا این سوال مطرح می شود که چرا گاز ایران برای عراق تا این میزان اهمیت دارد؟ باید گفت در حال حاضر ۸۰ درصد برقی که در نیروگاه‌های عراق تولید می‌شود، به گاز وابسته است و این کشور از نظر ذخایر گازی بسیار فقیر است. کارشناسان بر این باورند که اگر عراق بتواند همه گازهای همراه نفت خود را جمع‌آوری کند، می‌تواند ۳۵ میلیون مترمکعب گاز تولید کند. در حالی که عراق به حدود ۱۵ هزار مگاوات برقی نیاز دارد که کمبودهای فعلی خود را برطرف کند و امکان اینکه با ۳۵ میلیون مترمکعب گاز، بتوان ۱۵ هزار مگاوات برق تولید کرد، وجود ندارد.
در دوره‌ای که مسائلی بین ایران و عراق پیش آمد و وزارت نیرو، صادرات برق به عراق را برای دریافت طلب خود قطع کرد، باعث شد که عکس‌العمل‌هایی داخل عراق شکل بگیرد. برخی از وزرای عراق که علاقه‌ای به گسترش ارتباط با ایران نداشتند، در هیأت دولت مطرح کردند که سایر کشورهای همسایه را برای واردات برق و گاز بررسی کنیم و هیات‌هایی را به عربستان، کویت و …و روانه کردند. این اقدام آنها عملاً نتیجه‌ای در پی نداشت. از سوی دیگر، عربستان اعلام آمادگی کرد که برای تأسیس برق خورشیدی، سرمایه‌گذاری می‌کند که قیمت آن یک‌چهارم قیمت برق ایران است اما باید گفت این طرحی نیست که به زودی به نتیجه برسد و هنوز به مرحله قرارداد هم نرسیده است.
از طرف دیگر، عراقی‌ها از ادامه خرید برق و گاز از سایر کشورها، منصرف شده و متوجه شدند که عملاً نمی‌توانند کاری انجام دهند. اقدام دیگری که عراقی‌ها انجام دادند، این بود که برای تأمین برق آینده عراق، با شرکت‌های زیمنس و جنرال موتور مذاکراتی انجام دادند و ظاهراً قراردادهای بزرگی هم امضا کردند. اما این شرکت‌ها اعلام کردند تا سال ۲۰۲۲ نمی‌توانند این نیروگاه‌ها را به بهره‌برداری برسانند. درواقع مذاکرات انجام شده اما بحث تأمین مالی، فاینانس آن و نحوه قرارداد نهایی نشده است. بنابراین، عراقی‌ها می‌دانند که به سادگی امکان جایگزینی گاز و برق ایران را ندارند.
هم‌چنین اوضاع در جنوب عراق بحرانی است و با وجود اینکه در حال حاضر از ایران گاز و برق وارد می‌کنند، اما باز هم مردم عراق، به‌شدت ناراضی هستند. با این اوصاف، دولت عراق نه می‌تواند و نه می‌خواهد نسبت به خرید برق و گاز از ایران تجدیدنظر کند.
عراق جایگزینی برای ایران ندارد
حمید حسینی – سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به تازگی در این باره به ایسنا گفت: باتوجه به اینکه هیچ کدام از کشورهای منطقه گاز مازادی برای صادرات به عراق ندارند نمی توان گفت که این کشور می تواند جایگزینی برای ایران پیدا کند. هیچ کدام از کشورهای کویت و عربستان گاز مازادی برای صادرات به عراق ندارند، تنها در کردستان عراق مخازنی وجود دارد که اگر استخراج شود می تواند گزینه ای باشد اما آن هم به دلیل اختلافاتی که وجود دارد بعید است بتواند برای عراق کارساز باشد.
به گفته وی تنها طرحی که عراق دارد این است که گازهای همراه نفت را جمع آوری کنند که این پروژه استارت خورده و احتمال دارد که به زودی بتوانند بخشی از نیازهای گازی خود را از محل جمع آوری گازهای همراه نفت تامین کند اما نیاز عراق به گاز بیش از این است که با این راهکار نیز کل نیاز برطرف نخواهد شد.
سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی وزارت برق عراق اظهار کرد: درحال حاضر پول پرداخت می کند و در حساب ما در عراق پول موجود است اما در بحث نحوه نقل و انتقال پول مشکلاتی وجود دارد، راهکارهایی بیان شده که برخی از آن در حال عملیاتی شدن است و به نظر من مشکل چندان جدی نیست.
حسینی با بیان اینکه قرارداد با عراق ۶ ساله است و کلا سه سال دیگر بیشتر اعتبار ندارد و همچون قرارداد ترکیه ۲۵ ساله نیست، گفت: آنطور که اعلام شده بدهی عراق به ایران حدود ۶ میلیارد است که حدود دو تا سه میلیارد در حساب موجود است که به دنبال دریافت آن هستیم.
