چندیست که خبرها از تخریب جداره غربی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر حکایت دارند. تخریبی که گفته می‌شود دهه‌هاست ادامه دارد و هر سال بر وسعت آن افزوده شده.
سیستم آبی تاریخی شوشتر (Shushtar Historical Hydraulic System) که به نام سازه‌های آبی تاریخی شوشتر نیز نامیده می‌شود، مجموعه‌ای به هم پیوسته از ۱۳ اثر تاریخی شامل پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌های دست‌کند و تونل‌های عظیم هدایت آب است که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند. این ۱۳ اثر تاریخی به فاصله کمی از یکدیگر در محدوده شهر شوشتر واقع شده‌اند که با احراز معیارهای ۱.۲ و ۵، با عنوان سیستم آبی تاریخی شوشتر به صورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده‌اند.
مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی بزرگترین و پربازدیدترین بخش سیستم آبی تاریخی شوشتر (سازه‌های آبی تاریخی شوشتر) است. در این مجموعه باستانی تعداد قابل توجهی آسیاب آبی وجود دارد و نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب‌ها را می‌توان در آن مشاهده نمود. این مجموعه از بی‌مانندترین نمونه‌هایی است که جهت استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است و آنچه این روزها درخصوص آن صحبت به میان می‌آید جداره دیواره غربی این بخش از سازه‌های تاریخی شوشتر است.
ازاین رو با محمدرضا بهادری (مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر) به گفتگو نشستیم تا از آخرین وضعیت این مجموعه سخن گوید:
آنچه این روزها درباره آن صحبت می‌شود، تخریب جداره غربی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر است. واقعیت امر چیست؟
موضوع وضعیت جداره غربی مجموعه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر موضوع جدیدی نیست و به امسال و سال گذشته نمی‌رسد بلکه به دهه‌های گذشته می‌رسد؛ چراکه آنجا یک بستر طبیعی است که بر اساس خصوصیات ذاتی بستر خاک رس درمعرض فرسایش قرار دارد به خصوص آنکه طی سال‌های گذشته در معرض رطوبت قرار داشته. ضمن آنکه تغییر فصل سرما و گرما نیز بر روی این بستر خاک رس تاثیر می‌گذارد.
حتا قبل از ثبت جهانی مجموعه سازه‌های آبی شوشتر این تهدید برای مجموعه وجود داشت و این مجموعه با تهدید به تخریب جداره غربی ثبت جهانی شد. همان موقع نیز قول‌ها و وعده‌هایی برای تثبیت جداره ارائه شد. هر چند موضوع تخریب جداره غربی سازه‌های شوشتر موضوع جدیدی نیست اما سعی شده تا این موضوع در رسانه‌ها و افکار عمومی مطرح شود تا فکری برای این میراث جهانی بشود و اتفاقی کارآمد در این حوزه بیفتد.
در سال جدید چه اتفاق جدیدی در وضعیت جداره غربی رخ داد که قصد بر آن شد تا افکار عمومی و رسانه‌ها در جریان آن قرار گیرند؟
وضعیت ناپایدار جداره غربی از اوایل امسال به جایی رسید که نیازمند توجه بیش از پیش بود. حتا لازم شد تا در بیش از ۱۰۰ نقطه پایش توسط پایگاه انجام شود تا وضعیت جداره غربی مورد بررسی قرار گیرد. بر اساس این بررسی تغییرات جداره غربی طی هر ۱۵ روز مورد پایش قرار می‌گیرد.
از ابتدای امسال و با توجه به شرایطی که در مجموعه نمود پیدا کرد متوجه شدیم میزان رانش از حد استاندارد بیشتر شده است و شاهد رگه‌های رطوبتی بر روی جداره غربی مجموعه سازه‌های آبی شوشتر بودیم. حدس اولیه ما به نشتی خط انتقال آب می‌رسید. از این رو سریعاً مکاتبات‌مان را با آبفا و فرمانداری و سایر متولیان اجرایی آغاز کردیم. در چندین نقطه نشت‌یابی انجام گرفت و متوجه شدیم که نشتی‌ها از کجاست.
خط لوله مجموعه آبی شوشتر و بخش غربی که جداره آن در حال حاضر با مشکل روبه روست در بافت مرکزی شهر قرار دارد. به دلیل حضور سکنه که در اطراف مجموعه شوشتر هستند انشعابات مختلف از آب و گاز گرفته تا برق و خدمات زیربنایی کشیده شده‌اند.
متوجه شدیم خط لوله مذکور که بیش از ۶۰ سال از عمر آن می‌گذرد دچار نشتی فراوان شده است. هر چند در سال‌های گذشته خط لوله آب جدید احداث شده اما خط قدیم از مدار خارج نشده بود و همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفت. بعد از نشت‌یابی‌هایی که انجام شد در ۵ نقطه با کمک آبفا شبکه اصلاح شد. اما متاسفانه اقدام عملی مشهودی در این خصوص صورت نگرفت. هرچند شاهد کاهش نشت آب بودیم اما درصد آن بسیار اندک بود شاید در حد ۲۰ درصد اصلاح انجام شد و همچنان شاهد نفوذ رطوبت بودیم. تا آنکه به تاریخ ۲۰ مهرماه رسیدیم و شاهد برگزاری ستاد بحران در فرمانداری شوشتر بودیم.
در جلسه ستاد مدیریت بحران چه گذشت و چه تصمیماتی برای سازه‌های آبی شوشتر و کاهش تخریب دیواره غربی گرفته شد؟ آیا تصمیمات اخذ شده اجرایی شدند؟
این جلسه به ریاست معاون هماهنگی و عمرانی استانداری خوزستان در محل فرمانداری شوشتر با حضور سازمان آب و برق استان خوزستان، مدیریت بحران، پدافند غیر عامل، راه و شهرسازی، میراث فرهنگی، شهرداری و تمام متولیان امر برگزار شد. در نهایت شرح وظایف برای دستگاه‌های متولی تعریف و در راستای آن برخی اقدامات انجام شد.
قرار شد آب و برق خوزستان و مشاوری که دارد ۲ طرح را به ما ارائه کند یک طرح لقه گیری و یک طرح ایجاد سپر حفاظت. طرح‌ها اعلام و بر اساس آن اقدام شد. لکه گیری انجام و سپر حفاظتی در حال اجراست. برخی وظایف نیز برعهده شهرداری و سایر نهادها و ارگان‌های متولی بود چنانکه آبفا موظف شد نسبت به نشت‌یابی اقدامات لازم را انجام دهد که محقق شد و خط انتقال ۶ اینجی که شکسته بود شناسایی و رفع شد. بعد از آن، میزان قابل توجهی از رطوبت جداره غربی کم شد و می‌توان گفت از یک حالت ناپایدار به حالتی نسبتا پایدار رسید.
البته هنوز وضعیت این مجموعه پایدار نیست، شرایط تشدید کننده ناپایداری تاحد ممکن کنترل شده، سپر حفاظتی ایجاد و داربست‌ها اجرا شده‌اند. نظر مشاور هم آن است که به طور کلی مجموعه با خطر ریزش آنی مواجه نیست و تخریب‌هایی که صورت می‌گیرد به واسطه هوازدگی جداره خاکی است که آن هم به طبیعت خاک رس می‌رسد. اما نکته مهم آن است که باید علاج بخشی اساسی انجام شود چراکه موضوع مربوط به سالیان طولانی است و نیازمند توجه اساسی مسئولان است.
نسبت به شیب سمت جداره و انجام اقداماتی در آن خصوص نیز مصوباتی در کمیته مربوطه اخذ شد. مجموع اقداماتی که طی ۴۰ روز گذشته انجام شد، سبب شد تا وضعیت جداره غربی مجموعه شوشتر تشدید نشود و عوامل آسیب رسان تقریبا به حداقل رسیده است.
سال‌هاست موضوع آزادسازی و تملک عرصه غربی سازه‌های آبی شوشتر مطرح است. این طرح تا کجا پیش رفته و چگونه قرار است اجرایی شود؟
برخی فعالیت‌ها و اقدامات در راستای آزادسازی و تملک عرصه در جریان است. قرار شد شهرداری ۴ پلاک مسکونی که در محدوده قرار دارد و در آن زندگی می‌کنند، به صورت موقت آزار کند تا بعدا تملک آن را پیگیری کند.
مشکلات بخش جداره غربی مشخص است و همه به این مشکلات واقف هستند. اما اقدام عملی مثبت و روبه جلو انجام نشده است. هرچه دیرتر به این معضل رسیدگی شود میزان حواشی و تخریب آن بیشتر خواهد شد. امیدواریم اکنون عزم لازم جزم شدا باشد تا مشکلات رفع شود. حتا اگر اکنون هم اقدامات اجزائی آغاز شود چندین سال طول خواهد کشید. معتقد هستم اقداماتی که طی چندماه گذشته انجام شد با اقداماتی که طی دهه‌های گذشته انجام گرفته برابری می‌کند. برای حل یک معضل کهنه نیازمند عزم همگانی است.
سبک‌سازی جداره غربی و تملک خانه‌هایی که روی آن قرار دارند باید به سرعت انجام شود. اکنون جابه‌جایی ۴ پلاک در دست انجام است. نباید فراموش کرد که برای ۲۵ پلاکی که بالای جداره غربی قرار دارند چیزی بیش از ۶۰ میلیارد تومان هزینه تملک برآورد شده است. این درحالی است که شهرداری شوشتر تنها برای جابه‌جایی ساکنین ۴ پلاک آن هم به صورت موقت، اعتبار تعریف کرده است.
در برخی خبرها از بسته شدن بخش غربی به روی گردشگران حکایت شده بود. موضوعی که شاید بیش از یک دهه است که آن می‌گذرد. آیا گردشگران اجازه بازدید و ورود به بخش غربی مجموعه سازه‌های آبی شوشتر را دارند؟
از سال ۸۸ به این سو مسیر بازدید از ضلع غربی مجموعه مسدود است. این مکان سال‌هاست با چنین وضعیتی روبه روست و نیازمند تثبیت است.
آخرین تصمیماتی که برای مجموعه و وضعیت جداره غربی گرفته شده، چیست؟
طرح مشاور آب و برق آماده است. شورای فنی طی دو هفته آینده برگزار خواهد شد و تا ۱۵ آذر طرح نهایی ارائه می‌شود تا پس از آن اعتبارات لازم تامین شود. ضمن آنکه مشاور اعلام کرده است تخریب به صورت کلی در میان مدت مجموعه را تهدید نمی‌کند. با این وجود باید عوامل آسیب رسان را کم و سریعا نسبت به رفع و تثبیت آن اقدام کنیم.
