کاربران فضای مجازی تمام انتظارات خود در دنیای اینترنت را از وزیر ارتباطات و معاونانش مطالبه می‌کنند و هر اتفاقی که در این حوزه رقم می‌خورد را به آنها نسبت می‌دهند. البته خیلی از آنها درست است اما برخی موارد مانند رفع یا انجام فیلترینگ در دست اختیارات وزارت ارتباطات نیست و به لحاظ قانونی تمام اختیارات فضای مجازی کشور در دست این وزارتخانه نیست. در تمام دنیا نیز برای امنیت فضای مجازی چند نهاد و سازمان تصمیم گیرنده هستند و این صرفا منوط به ایران نیست.
البته انتقاداتی به اقدامات وزارت ارتباطات در مواردی مانند وعده‌هایی برای بهبود کیفیت و سرعت اینترنت، عدم چانه‌زنی و صراحت در حوزه مسایل مربوط به فیلترینگ و پرداختن به موضوعات حاشیه‌ای وارد است. در این گزارش سعی داریم به این نکته اشاره کنیم که مردم انتظار دارند وزیر ارتباطات قدم‌های موثری در این حوزه بردارد، اما فرمان، اعمال و ادامه فیلترینگ در اختیار این وزارتخانه نیست. وزارت ارتباطات صرفا بر اساس اعلام کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، دستور قطع یا محدودسازی را به اپراتورها اعلام می‌کند.
روزه سکوت درباره فعالیت پوسته‌های غیر رسمی تلگرام
آذری جهرمی نزدیک به دو سال قبل در توییتر خود اشاره‌ای در لفافه پیچیده شده به مساله تلگرام داشت، اما هیچوقت آن را خیلی بسط و گسترش نداد.
آذری جهرمی در توییتر خود نوشت: «برای حق الناس در دی ۹۶ گفتیم همه پوسته‌های فارسی تلگرام فاقد امنیت هستند و البته بر اساس جمع‌بندی مرکز ملی فضای مجازی عمل کردیم. اکنون ۱۲۷ پوسته غیر رسمی در کشور است. با حذف دو تا از آن ها باید دید مدعیان داخلی و خارجی از بقیه و محل تامین بودجه آن خواهند گفت یا روزه سکوت خواهند گرفت؟» اما به این سوالات هیچوقت پاسخ درستی داده نشد و وزیر ارتباطات هم دیگر به آن اشاره‌ای نکرد.
وقتی آذری جهرمی به وزارت رسید، گفت «برای رفع فیلتر امید دارم»؛ اکنون سه سال از آن روز گذشته و فیلترینگ دنبال می‌شود. برخلاف کاربران فضای مجازی که امید کمتری برای رفع فیلتر دارند، اما امید آقای وزیر همچنان پررنگ است. او در گفت و گو با گفت: «فکر می‌کنم ما در این مسیر چاره‌ای جز حرکت نداریم. وزارت ارتباطات نه درباره فیلترینگ تصمیم می‌گیرد، نه حتی مجری فیلترینگ است. مطابق با قانون مجریان فیلترینگ ارائه‌کنندگان خدمات دسترسی هستند و تکلیف آنها، اجرای احکام قضایی است. وزارت ارتباطات یک عضو از ۱۲ عضو کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه در موضوع فیلترینگ است که از ابتدای دوره وزارت من تا الان هیچ جلسه‌ای، برای این کارگروه تشکیل نشده است».
این قسمت از صحبت‌های وزیر ارتباط جالب بود. طی این مدت تلگرام و برخی سایت‌ها مسدود شده‌اند در حالی که جلسه‌ای برای آن برگزار نشده است. البته این هم علت داشته: «در برخی جلسات به دلیل این که دولتی‌ها به دستورکارها اعتراض داشتند حضور پیدا نکردند، مدتی زیاد هم دادستانی راسا تشکیل جلسه نداده است.رحرفی که درباره رفع فیلتر زدم و به آن هم عمل می‌کنم تلاش قانونی است. هشت عضو از این کارگروه نامه‌ای را با مضمون رفع فیلتر توئیتر امضا کردند و تحویل دادند اما هنوز نه در دستور کار قرار گرفته و نه جلسه‌ای برای آن تشکیل شده است. بر اساس قانون، جلسات تعیین مصادیق مجرمانه در دادستانی کل کشور تشکیل می‌شود و طبیعتا من نمی‌توانم این جلسه را در وزارتخانه تشکیل بدهم. نباید انتظار داشته باشیم وزیری که خودش بر اساس قانون به منصب وزارت رسیده، برود و مقابل قانون بایستد.»
وزارت ارتباطات در نهادهای بالادستی چند رای دارد؟
فیلترینگ در حوزه اختیارات وزارت ارتباطات نیست. این وزاتخانه نه فرمان فیلتر می‌دهد نه آن را اجرا می‌کند. فرمان معمولا از سوی قوه قضاییه، شورای عالی امنیت ملی و شورای عالی فضای مجازی صادر می‌شود و مسوولیت اجرای آن هم بر عهدهشرکت‌های تامین کننده اینترنت است.
از متولیان صدور دستورهایی مبنی بر فیلترینگ می توان به کارگروه مصادیق مجرمانه اشاره کرد. کارگروه که کار خود را با ۱۲ عضو در سال ۹۰ آغاز کرد و جلساتی نیز در خصوص مسایل مختلف برگزار شد. اما این جلسات به دلیل اینکه تعداد نمایندگان به حدنصاب نمی‌رسید ادامه نیافت تا این که پس از دو سال، مهرماه گذشته جلسه‌ای تشکیل شد.
آذری جهرمی اواخر آبان سال قبل در دانشگاه یزد در پاسخ به سوالات تعدادی از دانشجویان دانشگاه یزد درباره فیلترینگ سایت‌های دانلود فیلم و تلگرام در کشور با اشاره به قانون جرائم رایانه‌ای گفت: «مساله فیلترینگ در کارگروه تعیین مصادیق تصمیمگیری می‌شود؛ این کارگروه ۶ عضو دولتی و ۶ عضو غیردولتی دارد که وزیر ارتباطات نیز یک عضو از این کارگروه است. وزیر ارتباطات، وزیر ارتباطات است نه قطع ارتباط و تنها در این کارگروه یک رأی دارد.»
شورای عالی فضای مجازی دیگر نهاد تصمیم گیرنده است که تعداد اعضای آن ۲۷ نفر است و در این بین رای نیز متعلق به وزارت ارتباطات است. این وزارتخانه در شورای عالی امنیت ملی هم رأیی ندارد.
اطلاعات همیشه در معرض خطر
افشای اطلاعات ۴۲ میلیون کاربر ایرانی عضو در پوسته‌های فارسی تلگرام دو روز گذشته منتشر شد و اطلاعات کاربران نظیر آی.دی، عکس، شماره تلفن را در معرض تهدید قرار داد. سه سال است تلگرام توسط مراجع قضایی فیلتر شده اما همچنان این اپلیکیشن پر استفاده‌ترین پیام‌رسانی است که در کشور از آن استفاده می‌شود.
نبود پیام‌رسان بومی و فیلترینگ ظاهرا دایمی تلگرام از جمله عواملی است که بارها در کشور اطلاعات کاربران را در معرض خطر قرار داده است و این بار نیز تیر خود را به سمت افشای اطلاعات بیش از نیمی از جمعیت ایران نشانه رفته است.
هر بار که خبری از افشای اطلاعات اینترنتی منتشر می‌شود اغلب کاربران وزارتخانه ارتباطات و زیرمجموعه‌های آن را مورد بازخواست قرار می‌دهند، در حالی که تلگرام برای مرتبه اول توسط شورای امنیت و مرتبه دوم با حکم قضایی فیلتر شد.
۸ دی ماه۱۳۹۶ با دستور شورای امنیت عالی تصمیم گرفت تلگرام به مدت بیش از یک هفته از دسترس کاربران ایرانی خارج شود و پس از گذشت چند روز و در تاریخ ۲۳ دی ماه ۱۳۹۶ مجدداً در دسترس قرار گرفت. در تمام دنیا این اتفاق رخ می‌دهد و برای امنیت جامعه ممکن است دسترسی به برخی از اپلیکیشن ها برای مدتی محدود شوند. این صرف ایران نیست و زمانی که در فرانسه و روسیه هم اتفاقات مشابهی رخ داد دستور محدودیت دسترسی از سوی مقامات قضایی و شورای امنیت صادر شد.
حدود سه ماه از فعالیت مجدد تلگرام در ایران نگذشته بود که این پیام‌رسان ۱۰ اردیبهشت ۹۷ برای دومین مرتبه به دستور مقام قضایی از دسترس کاربران خارج شد. در دستور قضایی دادستانی تهران تاکید شد تلگرام باید به گونه‌ای فیلتر شود که حتی با ابزارهایی شبیه فیلترشکن هم قابل دستیابی نباشد.
«نظر به اینکه تلاش‌های مسوولان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به منظور جلب همکاری و الزام مدیران تلگرام به تبعیت از قوانین کشور نتیجه مؤثری نداشته است و این عدم همکاری و کارشکنی‌های متعدد علاوه بر نارضایتی شکایت امنیت و آسایش جامعه را نیز با مخاطرات جدی مواجه کرده است. متذکر می‌گردد اعمال مسدودسازی باید بنحوی اجرا شود که محتوای شبکه مذکور با هیچ نرم افزاری (اعم از فیلترشکن و نظایر آن) در کشور قابل دسترس نباشد تخلف از اجرای این دستور مستوجب تعقیب کیفری خواهد بود».
فیلترینگ بدون بازگشت تلگرام مانع از دسترسی کاربران به تلگرام نشد و مهرماه همان سال مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) اعلام کرد با وجود فیلترینگ، همچنان بیش از ۴۷ درصد کاربران از تلگرام استفاده می‌کنند و در ماه‌های گذشته میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی داخلی کاهش چشمگیری داشته است.
فیلتر تلگرام برای رشد پیام‌رسان‌های بومی
مساله مهم دیگر درباره فیلتر تلگرام که در باور مردم جا افتاده فیلتر دائمی تلگرام با هدف رشد پیام رسانهای بومی است. پیام‌رسان‌هایی که در زمان قطع سراسری اینترنت در آبان سال گذشته نشان دادند زیرساخت مناسبی برای ارایه خدمت ندارند.
«عباس آسوشه» معاون راهبری فنی مرکز ملی فضای مجازی مهرماه سال گذشته در گفت‌وگو با به صحت این تفکر مردمی صحه گذاشت: تلگرام به دستور مقام قضایی فیلتر شد که پیام‌رسان‌های داخلی ما بتوانند خودشان را پیدا کنند. تلگرام بیش از ۶۰ تا ۷۰ درصد ترافیک خارجی ما را تشکیل می‌داد. در واقع سوال این است که آدم روس تبار که در دبی زندگی می‌کند و مدام بین امریکا و اسرائیل در رفت و آمد است چرا باید دلش بیشتر از وزیر و رییس جمهوری ما برای مردم بسوزد؟ بیشتر از خود مردم دلش برای ما بسوزد؟ مگر می‌شود؟ پس دلیل دارد.»
حمید فتاحی معاون وزیر ارتباطات و رییس هیات مدیره شرکت زیرساخت نیز در گفت و گو با به بی‌اثر بودن فیلترینگ بر استقبال از پیام‌رسان‌های بومی تاکید کرد و گفت: اینکه فیلتر تلگرام معادل پیشرفت شبکه های اجتماعی داخلی قرار گرفت به خود پیام رسان های داخلی ضربه زد و کاربران نیز نسبت به این روش موضع گرفتند. بنابر این فیلتر و مسدود سازی شبکه های اجتماعی خارجی راه مناسبی برای ارتقای پیام رسان های داخلی نیست.
بی‌توجهی به افکار عمومی
فیلترینگ، عدم دسترسی و محدویت استفاده از ابزارهای فضای مجازی صرفا مربوط به کشور ما نیست. در تمام دنیا برای مسایل مهم نهادهایی شبیه نهادهای ما تشکیل می‌شود و حق رای صرفا با آنهاست اما چالش بزرگ این است که در تصمیم‌گیری‌های این‌چنینی کمتر نظر افکار عمومی کمتر مورد تامل قرار می‌گیرد.
کاربران ایرانی، کسب و کارها، ادارات دولتی، روزنامه‌ها، سایت‌ها با وجود تمام مشکلاتی که برای اتصال به فیلترشکن دارند، باز هم از این پیام‌رسان استفاده می‌کنند و گاهی با روی آوردن به پوسته‌های فارسی این اپلیکیشن فجایعی مانند لو رفتن اطلاعات ۴۲ میلیون کاربر ایرانی تلگرام را رقم می‌زنند.
ایجاد محدودیت دسترسی اگر همراه با نظر مردم باشد، نه تنها رضایت آنها را جلب می‌کند بلکه همراهی‌شان برای شناسایی این سایت‌های مخرب بیشتر هم می‌شود. روزانه چندین سایت فیشینگ، محتوای نامناسب و سرقت فیلتر می‌شود که رضایت مردم را به همراه دارد اما استفاده جمعیت زیادی از کاربران فضای مجازی از پیام‌رسان تلگرام نشان داده مردم خیلی با نظری که به آنها تحمیل شده همراه نیستند. روزنامه ایران نیز در گزارشی که بهمن ماه سال ۹۷ تهیه کرده بود به کارشناسی این موضوع پرداخت
قرار بود تلگرام به کسب و کارها رونق بدهد
چند ماه قبل از مسدودسازی اولیه تلگرام، شورای عالی فضای مجازی از شناسنامه دار شدن کانال‌های تلگرامی خبر داد. امیر خوراکیان – معاون محتوای مرکز ملی فضای مجازی در گفت و گویی که تیرماه سال ۹۶ انجام داد درباره جزییات این طرح گفت: کانال‌ها تقریبا کارکرد رسانهای دارند و چون به صورت عمومی و رسانهای عمل می‌کنند و فعالیت آنها قبلا در چارچوب خاصی پیش‌بینی نشده، مقرر شده که این کانال‌ها خود را ثبت کنند. در حال حاضر طبق آخرین آمار، بیشتر از ۹ هزار و ۸۷۰ کانال از کانال‌هایی که در این زمینه فعال هستند، خود را ثبت کردند، شناسنامه‌دار شدند و مشغول فعالیت هستند.
وی همچنین افزود: حدودا بیش از ۴۰۰ هزار کانال داریم و کانال‌هایی که بیش از ۵۰۰۰ عضو دارند تقریبا بیش از ۱۵ هزار هستند. البته از آنجایی که تمامی کانال‌ها بیش از ۵۰۰۰ عضو ندارند که مشمول مصوبه شورای عالی نیستند اما برخی از کانال‌هایی که کمتر از ۵۰۰۰ عضو دارند هم که دیدند این مسیر قانون‌مند شدن است، خودشان علاقمند شدند و خود را ثبت کردند.
وی اضافه کرد: ما در آینده بحث تبلیغات را داریم. در حال حاضر بر اساس سند مصوب در شورای عالی فضای مجازی، وزارت ارشاد موظف شده که در ارتباط با نظارت بر محتوای این کانال‌ها و هم موضوع تبلیغات آیین‌نامه‌ای را تهیه کند. پس از تصویب این آیین‌نامه، طبیعتا کانال‌هایی مشمول آن ضوابط می‌شوند و می‌توانند تحت حمایت‌های حوزه تبلیغات و انتشار محتوای مجاز مورد اعتماد مردم فعالیت کنند که قبلا به ثبت رسیده باشند.
اما پس از فیلتر دایمی تلگرام، این تسهیلات و آیین‌نامه‌ها برای کانال‌های تلگرامی که به گفته رییس مرکز ملی فضای مجازی (۲۴ مرداد سایت شورای عالی فضای مجازی) می‌توانست با کمک سایر پیام‌رسان‌ها صرفا در حوزه تبلیغات درآمد ۷هزار میلیارد تومانی ایجاد کند.
تاثیرات فیلترینگ بر زندگی ما
فیلترینگ تلگرام چند تاثیر مهم بر زندگی ما داشت. فیلترشکن‌ها در دسترس کودکان و نوجوانان قرار گرفتند، پروکسی‌هایی که برای دسترسی به این پیام‌رسان مورد استفاده قرار گرفتند در کشورمان چندین حمله مهم اینترنتی را رقم زدند. در آخرین حمله «ابر آروان» – ارایه دهنده زیرساخت ابری کشور- ضمن اعلام خبر حملات گسترده DDoS با سو استفاده از MTProxyهای تلگرام (۲۹ آبان ۹۸)، افزود: سرویس تلگرام در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۷ به دستور یک بازپرس به‌شکل کامل مسدود شد. یکی از امکانات تلگرام استفاده از الگوریتم رمزنگاری غیرمتقارنی به نام MTProto در راستای رمزنگاری محتوا بود. بعدها تلگرام از سرویسی با نام MTProxy استفاده کرد تا بتواند به‌کمک این پروتکل با فیلترینگ ایران مقابله کند.
نفوذ بسیار بالای تلگرام در ایران باعث شد کاربران بی‌شماری علاوه‌بر استفاده از فیلترشکن‌ها به فکر استفاده از MTProxy های رایگان بیفتند. افرادی که بی‌اطلاع از همه‌جا امروز تبدیل به بات‌نت‌های یک شبکه بزرگ خرابکاری اینترنتی شده‌اند.»
فیلترینگ صدای معاون آموزش و پژوهش دفتر مطالعات فضای مجازی انقلاب اسلامی و مدیر رسانه و معاونت تبلیغ حوزه علمیه قم را هم درآورد. حجت الاسلام محمد فروهر روز دوشنبه ۱۳ اسفند ۹۷ در اجلاس شهرستانی نماز در سینما مهر آبادان گفت: بعد از فیلتر تلگرام مشکلات ما در کشور ۲ برابر شد چرا که تصاویر و فیلم های غیر اخلاقی در فضای مجازی بیداد می کند.گستردگی فضای مجازی امروزه پیچیده تر شده و اسباب هوشمند روز به روز افزایش می یابد و دسترسی نامحدود به تصاویر غیر اخلاقی از طریق فضای مجازی تسهیل شده است. فیلتر تلگرام مشکل فضای مجازی را حل نکرد.»
هراس‌های تاریخی از فناوری
امیر ناظمی رییس سازمان فناوری اطلاعات ایران بارها درباره فناوری هراسی صحبت کرده و آن را موجب عقب‌گرد دانسته است. او در یکی از یادداشت‌های تاکید می‌کند: «صرف‌نظر از این که تلگرام می تواند خود به خود خطرناک باشد، به نظر می‌رسد فیلترینگ آن نیز می تواند ترس‌ها را بیشتر کند. شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موجود که توسط حمایت‌های دولتی در حال شکل‌گیری هستند، متعلق به چه افرادی است؟ چه کسی می تواند تضمین دهد از این اطلاعات در خصوص اهداف سیاسی استفاده نخواهد شد؟ چه گروه‌هایی با چه جهت‌گیری‌های سیاسی اکنون مالکان این شبکه‌های جایگزین ملی هستند؟
او در یادداشت دیگری می‌گوید: «رفع فیلتر تلگرام، یعنی ما (همه ما، از هر قشر و گروهی) با هراس‌های تاریخی‌مان از فناوری و بیگانگان در حال مواجهه آگاهانه هستیم. این هراس در طول تاریخ تنها هراس حاکمیت نبوده بلکه هراس ما ایرانیان، از روشنفکر تا فعال اقتصادی، بوده است.
