گروه سیاسی: شاید فکر کنیم که مشکلات بحرین و ایران پس از حمله به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد (۱۳۹۴) آغاز شد. اما حقیقت این است که تهران و منامه طی چند دهه گذشته رابطه پرفراز و نشیبی داشتند که وقایع سال ۱۳۹۴ صرفاً آن را به یک مرحله بالاتر از تیرگی ارتقاء داد. ارتباط میان دو کشور چندبار به دلیل ادعاهای دولت بحرین درباره دخالت ایران در امور داخلی این کشور و تسلیح گروه‌های مخالف حکومت، حمایت بحرین از موضع امارات در مورد جزایر سه‌گانه و اعتراضات این کشور پس از بهار عربی افت و خیز‌هایی را تجربه کرد، اما هیچ وقت قطع نشده بود.
فرارو، روابط دیپلماتیک ایران و بحرین از ۹ سال قبل قطع شد و پس از آرام شدن بحران‌های ناشی از وقوع بهار عربی، به مرور دو کشور به سوی ترمیم روابط حرکت کردند. سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان عصر دیروز سفری چند ساعته به بحرین داشت و با پادشاه و وزیر خارجه این کشور دیدار کرد. این سفر و دیدار هرچند طبق تاکید‌های چندباره رئیس دستگاه دیپلماسی با هدف بهبود روابط دوجانبه نیست و علت اصلی آن به شرایط جاری منطقه برمی‌گردد، اما گام مهمی در مسیر ترمیم رابطه تهران و منامه محسوب می‌شود.
زخم‌های کهنه
بخشی از مشکلات قدیمی میان ایران و بحرین به مساله شیعیان این کشور بر می‌گردد. بحرین امروز در سال ۲۰۲۴ کمتر از دو میلیون نفر جمعیت دارد و اکثریت این کشور نیز شیعیان هستند. اما این گروه مذهبی نقشی در اداره کشور ندارد. روایت‌های تائیدنشده‌ای وجود دارد که می‌گوید دولت بحرین تلاش می‌کند با اعطای تابعیت به مهاجران اهل سنت از کشورهای دیگر به خصوص پاکستان، این بالا بودن جمعیت شیعیان را تغییر دهد. «دولت در اقدامی به تمام افرادی که دارای گذرنامه بحرینی بودند [در انتخابات پارلمان و شهرداری‌ها]اجازه رای داده است که اغلب، افرادی از پاکستان و سایر کشورهای آسیایی هستند که برای کار به این کشور‌ها آمده‌اند و توانسته‌اند گذرنامه بحرینی دریافت کنند. برخی حکومت بحرین را متهم می‌کنند که با دادن تابعیت به افراد در بیرون از بحرین قصد دارد تا جمعیت کشور را در برابر شیعیان این کشور افزایش دهند و جمعیت سنی‌های این کشور را در برابر جمعیت شیعیان قرار دهند.» (اعتماد، ۱۳۹۳)
منتقدان حکومت بحرین معتقدند که خانواده آل خلیفه به عنوان حاکمان بحرین از سال ۱۹۶۱ همواره شیعیان را سرکوب کردند. شواهد تاریخی نیز این موضوع را تائید می‌کند. ایران نیز همواره تلاش کرده است که بدون دخالت در امور داخلی بحرین، از شیعیان این کشور حمایت کند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این رویداد بزرگ مورد استقبال شیعیان بحرین قرار می‌گیرد. یک نمونه از مسائل پیشین به این صورت بوده است: «مسلمانان بحرین با تأثیر پذیری از انقلاب اسلامی و نیز حمایت انقلابیون ایرانی حرکات چندی علیه حکام خود انجام دادند. ایران مبارزه تبلیغاتی شدیدی در جهت صدور انقلاب در حوزه خلیج فارس به راه انداخت و از طریق انتشار جزوه‌ها و پیام‌های رادیویی “صدای انقلاب اسلامی” به زبان عربی و نوار‌ها و سخنرانی‌ها و توده‌های مسلمان عموما و شیعیان را خصوصا تحت تأثیر قرار می‌داد در روز ۲۴ آوریل ۱۹۸۰ و به دنبال بازداشت و اعدام آیت الله سید محمدباقر صدر رهبر مذهبی شیعیان عراق شیعیان در منامه پایتخت بحرین دست به تظاهرات زدند.
پلیس جمعیت تظاهر کند گان را متفرق و عده‌ای از آنها را بازداشت کرد. یکی از بازداشت‌شدگان چند روز بعد در گذشت و گفته شد که مرگ او در اثر شکنجه به دست افراد پلیس بوده است. این واقعه به نوبه خود باعث بروز چندین تظاهرات دیگر در ماه مه گردید.» (بازتاب جهانی انقلاب اسلامی*، منوچهر محمدی، ۱۳۸۵)
البته تنش‌های میان ایران و بحرین این طور نیست که فقط اتفاقاتی از سوی ایران افتاده باشد. سال ۱۳۹۸ شبکه تلویزیونی الجزیره قطر در یک مستند پژوهشی با نام «آتش‌افروزان» (اللاعبون بالنار) گوشه‌ای از اقدامات بحرین علیه ایران را افشا کرد.
آخرین بحران
تنش میان بحرین و ایران بخشی از پازل اختلافات با کشورهای حاشیه خلیج فارس پس از وقایع سال ۲۰۱۰ موسوم به بهار عربی بود. اعتراضات مردم کشورهای عربی در هر سرزمینی، سرنوشتی متفاوت پیدا کرد. در مصر انقلاب شد، لیبی به جنگ داخلی دچار شد، از دل بحران سوریه جنگ داخلی و تروریسم تکفیری متولد شد، دولت یمن سقوط کرد و بحرین هم صحنه اعتراضات شد. شیعیان بحرین مانند سال‌های پیشین، محور این اعتراضات بودند. حکومت بحرین مدعی بود که ایران از گروه‌های شیعه حمایت می‌کند و آنها را علیه آل خلیفه می‌شوراند. آیت‌الله شیخ عیسی قاسم و علی سلمان از علمای شیعه، دو چهره مطرح رهبری اعتراضات در این کشور بودند.
پلیس و نیرو‌های امنیتی بحرین نتوانستند به تنهایی معترضان بحرینی را سرکوب کنند. به دنبال رخ دادن این وضعیت، نیرو‌های عربستان با درخواست حکومت منامه از طریق پل ملک فهد وارد این کشور شدند. بحرین مجمع‌الجزایر است و فقط از طریق پل ملک فهد، ارتباط خاکی با عربستان دارد.
بخش دیگری از اختلافات میان ایران و کشورهای عربی، مساله سوریه بود. سوریه به محل تضاد منافع ایران، کشورهای عربی، اسرائیل و آمریکا تبدیل شد. در یک تقسیم‌بندی، ایران، سوریه، حزب‌الله و گروه‌های مقاومت در یک طرف معادله قرار گرفتند و گروه‌های تکفیری و مسلح (مانند ارتش آزاد) طرف دیگر معادله بودند. معارضین سوری و برخی گروه‌های تکفیری مورد حمایت مالی و لجستیکی کشورهای حاشیه خلیج فارس قرار گرفتند. به غیر از سوریه، ایران از انقلابیون یمن حمایت می‌کرد و عربستان در طرف مقابل قرار داشت. این کلاف هر روز بیشتر در هم می‌پیچید.
مهر ۱۳۹۴ حادثه منا رخ داد و ۱۲ دی‌ماه این سال شیخ نمر باقر النمر رهبر شیعیان عربستان و روحانی مخالف حکومت سعودی گردن زده شد. حمله سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد، بعد از اعدام شیخ نمر اتفاق افتاد. عربستان رابطه خود را با ایران قطع کرد و به دنبال آن روابط بحرین و چند کشور دیگر نیز با ایران قطع شد.
آرام شدن تنش‌ها
جنگ‌های پیشین در منطقه تا حد زیادی فروکش کرد. کشورهای عربی و اتحادیه عرب روابط خود با بشار اسد و دولت سوریه را برقرار کردند. انقلاب‌های عربی نیز به پایان رسید هر چند آثار آن هیچ وقت به طور کامل از بین نرفت. برقراری روابط با کشورهای منطقه در دستور کار قرار گرفت و روابط تهران – ریاض پس از چند ماه مذاکرات فشرده با میانجی‌گری پکن در اسفند۱۴۰۱ به حالت عادی برگشت.
پادشاه بحرین طی سفری که در خردادماه به روسیه داشت، از تمایل کشورش به عادی‌سازی روابط با تهران گرفت. او در پکن نیز به این موضوع اشاره کرد. وزیر خارجه این کشور دو بار در سال جاری به ایران سفر کرد. یک بار برای تسلیت درگذشت رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه کشورمان و یکبار برای شرکت در مجمع گفتگوی همکاری آسیا که در تهران برگزار شد. دو کشور در حاشیه این دیدار درباره ازسرگیری روابط نیز توافق کردند و قرار شد مذاکرات بررسی ازسرگیری روابط میان هیات دو کشور آغاز شود.
دیداری که عبداللطیف الزیانی با علی باقری کنی سرپرست وزارت خارجه داشت، اولین دیدار پس از ۱۲ سال بود. آخرین باری که وزیر خارجه بحرین به ایران آمد مربوط به سال ۱۳۹۱ و اجلاس جنبش عدم تعهد در تهران بود. مرور خبر این سفر شرایط آن روز‌ها را به خوبی ترسیم می‌کند: «خالد بن احمد الخلیفه وزیر امور خارجه بحرین قرار است برای شرکت در اجلاس جنبش عدم تعهد روانه تهران شود. این نخستین سفر مقامات رسمی دو کشور بعد از بروز نا آرامی در بحرین و اعتراض ایران به سرکوب مردم بحرین است که منجر به تنش در روابط دیپلماتیک دو کشور شد. سفیر بحرین در ایران که از سال گذشته تهران را ترک کرده بود هفته گذشته به تهران بازگشت، اما ایران اعلام کرده است که در شرایط سرکوب مردم بحرین تصمیمی برای بازگرداندن سفیر خود به منامه ندارد. (مهر، ۴ شهریور ۱۳۹۱)
عراقچی چه گفت؟
سیدعباس عراقچی در منامه گفت: «سفر به بحرین در ادامه سفر‌های قبلی به منطقه به خصوص در حوزه خلیج فارس است که هدف اصلی ما هم مشورت‌ها و رایزنی‌ها در خصوص تحولات منطقه است. طبیعی است که در کنار مباحث مربوط به منطقه بحث‌های دیگر هم انجام شد. احیای روابط دو کشور و بازگشایی سفارت‌ها باید در یک روند تدریجی و با صبر و حوصله پیگیری شود و تا رسیدن به آن نقطه هنوز فاصله داریم. در هر دو طرف ایران و بحرین حسن نیت برای حل و فصل مشکلات وجود دارد.»
* برگرفته از سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
فرارو، روابط دیپلماتیک ایران و بحرین از ۹ سال قبل قطع شد و پس از آرام شدن بحران‌های ناشی از وقوع بهار عربی، به مرور دو کشور به سوی ترمیم روابط حرکت کردند. سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان عصر دیروز سفری چند ساعته به بحرین داشت و با پادشاه و وزیر خارجه این کشور دیدار کرد. این سفر و دیدار هرچند طبق تاکید‌های چندباره رئیس دستگاه دیپلماسی با هدف بهبود روابط دوجانبه نیست و علت اصلی آن به شرایط جاری منطقه برمی‌گردد، اما گام مهمی در مسیر ترمیم رابطه تهران و منامه محسوب می‌شود.
زخم‌های کهنه
بخشی از مشکلات قدیمی میان ایران و بحرین به مساله شیعیان این کشور بر می‌گردد. بحرین امروز در سال ۲۰۲۴ کمتر از دو میلیون نفر جمعیت دارد و اکثریت این کشور نیز شیعیان هستند. اما این گروه مذهبی نقشی در اداره کشور ندارد. روایت‌های تائیدنشده‌ای وجود دارد که می‌گوید دولت بحرین تلاش می‌کند با اعطای تابعیت به مهاجران اهل سنت از کشورهای دیگر به خصوص پاکستان، این بالا بودن جمعیت شیعیان را تغییر دهد. «دولت در اقدامی به تمام افرادی که دارای گذرنامه بحرینی بودند [در انتخابات پارلمان و شهرداری‌ها]اجازه رای داده است که اغلب، افرادی از پاکستان و سایر کشورهای آسیایی هستند که برای کار به این کشور‌ها آمده‌اند و توانسته‌اند گذرنامه بحرینی دریافت کنند. برخی حکومت بحرین را متهم می‌کنند که با دادن تابعیت به افراد در بیرون از بحرین قصد دارد تا جمعیت کشور را در برابر شیعیان این کشور افزایش دهند و جمعیت سنی‌های این کشور را در برابر جمعیت شیعیان قرار دهند.» (اعتماد، ۱۳۹۳)
منتقدان حکومت بحرین معتقدند که خانواده آل خلیفه به عنوان حاکمان بحرین از سال ۱۹۶۱ همواره شیعیان را سرکوب کردند. شواهد تاریخی نیز این موضوع را تائید می‌کند. ایران نیز همواره تلاش کرده است که بدون دخالت در امور داخلی بحرین، از شیعیان این کشور حمایت کند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این رویداد بزرگ مورد استقبال شیعیان بحرین قرار می‌گیرد. یک نمونه از مسائل پیشین به این صورت بوده است: «مسلمانان بحرین با تأثیر پذیری از انقلاب اسلامی و نیز حمایت انقلابیون ایرانی حرکات چندی علیه حکام خود انجام دادند. ایران مبارزه تبلیغاتی شدیدی در جهت صدور انقلاب در حوزه خلیج فارس به راه انداخت و از طریق انتشار جزوه‌ها و پیام‌های رادیویی “صدای انقلاب اسلامی” به زبان عربی و نوار‌ها و سخنرانی‌ها و توده‌های مسلمان عموما و شیعیان را خصوصا تحت تأثیر قرار می‌داد در روز ۲۴ آوریل ۱۹۸۰ و به دنبال بازداشت و اعدام آیت الله سید محمدباقر صدر رهبر مذهبی شیعیان عراق شیعیان در منامه پایتخت بحرین دست به تظاهرات زدند.
پلیس جمعیت تظاهر کند گان را متفرق و عده‌ای از آنها را بازداشت کرد. یکی از بازداشت‌شدگان چند روز بعد در گذشت و گفته شد که مرگ او در اثر شکنجه به دست افراد پلیس بوده است. این واقعه به نوبه خود باعث بروز چندین تظاهرات دیگر در ماه مه گردید.» (بازتاب جهانی انقلاب اسلامی*، منوچهر محمدی، ۱۳۸۵)
البته تنش‌های میان ایران و بحرین این طور نیست که فقط اتفاقاتی از سوی ایران افتاده باشد. سال ۱۳۹۸ شبکه تلویزیونی الجزیره قطر در یک مستند پژوهشی با نام «آتش‌افروزان» (اللاعبون بالنار) گوشه‌ای از اقدامات بحرین علیه ایران را افشا کرد.
آخرین بحران
تنش میان بحرین و ایران بخشی از پازل اختلافات با کشورهای حاشیه خلیج فارس پس از وقایع سال ۲۰۱۰ موسوم به بهار عربی بود. اعتراضات مردم کشورهای عربی در هر سرزمینی، سرنوشتی متفاوت پیدا کرد. در مصر انقلاب شد، لیبی به جنگ داخلی دچار شد، از دل بحران سوریه جنگ داخلی و تروریسم تکفیری متولد شد، دولت یمن سقوط کرد و بحرین هم صحنه اعتراضات شد. شیعیان بحرین مانند سال‌های پیشین، محور این اعتراضات بودند. حکومت بحرین مدعی بود که ایران از گروه‌های شیعه حمایت می‌کند و آنها را علیه آل خلیفه می‌شوراند. آیت‌الله شیخ عیسی قاسم و علی سلمان از علمای شیعه، دو چهره مطرح رهبری اعتراضات در این کشور بودند.
پلیس و نیرو‌های امنیتی بحرین نتوانستند به تنهایی معترضان بحرینی را سرکوب کنند. به دنبال رخ دادن این وضعیت، نیرو‌های عربستان با درخواست حکومت منامه از طریق پل ملک فهد وارد این کشور شدند. بحرین مجمع‌الجزایر است و فقط از طریق پل ملک فهد، ارتباط خاکی با عربستان دارد.
بخش دیگری از اختلافات میان ایران و کشورهای عربی، مساله سوریه بود. سوریه به محل تضاد منافع ایران، کشورهای عربی، اسرائیل و آمریکا تبدیل شد. در یک تقسیم‌بندی، ایران، سوریه، حزب‌الله و گروه‌های مقاومت در یک طرف معادله قرار گرفتند و گروه‌های تکفیری و مسلح (مانند ارتش آزاد) طرف دیگر معادله بودند. معارضین سوری و برخی گروه‌های تکفیری مورد حمایت مالی و لجستیکی کشورهای حاشیه خلیج فارس قرار گرفتند. به غیر از سوریه، ایران از انقلابیون یمن حمایت می‌کرد و عربستان در طرف مقابل قرار داشت. این کلاف هر روز بیشتر در هم می‌پیچید.
مهر ۱۳۹۴ حادثه منا رخ داد و ۱۲ دی‌ماه این سال شیخ نمر باقر النمر رهبر شیعیان عربستان و روحانی مخالف حکومت سعودی گردن زده شد. حمله سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد، بعد از اعدام شیخ نمر اتفاق افتاد. عربستان رابطه خود را با ایران قطع کرد و به دنبال آن روابط بحرین و چند کشور دیگر نیز با ایران قطع شد.
آرام شدن تنش‌ها
جنگ‌های پیشین در منطقه تا حد زیادی فروکش کرد. کشورهای عربی و اتحادیه عرب روابط خود با بشار اسد و دولت سوریه را برقرار کردند. انقلاب‌های عربی نیز به پایان رسید هر چند آثار آن هیچ وقت به طور کامل از بین نرفت. برقراری روابط با کشورهای منطقه در دستور کار قرار گرفت و روابط تهران – ریاض پس از چند ماه مذاکرات فشرده با میانجی‌گری پکن در اسفند۱۴۰۱ به حالت عادی برگشت.
پادشاه بحرین طی سفری که در خردادماه به روسیه داشت، از تمایل کشورش به عادی‌سازی روابط با تهران گرفت. او در پکن نیز به این موضوع اشاره کرد. وزیر خارجه این کشور دو بار در سال جاری به ایران سفر کرد. یک بار برای تسلیت درگذشت رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه کشورمان و یکبار برای شرکت در مجمع گفتگوی همکاری آسیا که در تهران برگزار شد. دو کشور در حاشیه این دیدار درباره ازسرگیری روابط نیز توافق کردند و قرار شد مذاکرات بررسی ازسرگیری روابط میان هیات دو کشور آغاز شود.
دیداری که عبداللطیف الزیانی با علی باقری کنی سرپرست وزارت خارجه داشت، اولین دیدار پس از ۱۲ سال بود. آخرین باری که وزیر خارجه بحرین به ایران آمد مربوط به سال ۱۳۹۱ و اجلاس جنبش عدم تعهد در تهران بود. مرور خبر این سفر شرایط آن روز‌ها را به خوبی ترسیم می‌کند: «خالد بن احمد الخلیفه وزیر امور خارجه بحرین قرار است برای شرکت در اجلاس جنبش عدم تعهد روانه تهران شود. این نخستین سفر مقامات رسمی دو کشور بعد از بروز نا آرامی در بحرین و اعتراض ایران به سرکوب مردم بحرین است که منجر به تنش در روابط دیپلماتیک دو کشور شد. سفیر بحرین در ایران که از سال گذشته تهران را ترک کرده بود هفته گذشته به تهران بازگشت، اما ایران اعلام کرده است که در شرایط سرکوب مردم بحرین تصمیمی برای بازگرداندن سفیر خود به منامه ندارد. (مهر، ۴ شهریور ۱۳۹۱)
عراقچی چه گفت؟
سیدعباس عراقچی در منامه گفت: «سفر به بحرین در ادامه سفر‌های قبلی به منطقه به خصوص در حوزه خلیج فارس است که هدف اصلی ما هم مشورت‌ها و رایزنی‌ها در خصوص تحولات منطقه است. طبیعی است که در کنار مباحث مربوط به منطقه بحث‌های دیگر هم انجام شد. احیای روابط دو کشور و بازگشایی سفارت‌ها باید در یک روند تدریجی و با صبر و حوصله پیگیری شود و تا رسیدن به آن نقطه هنوز فاصله داریم. در هر دو طرف ایران و بحرین حسن نیت برای حل و فصل مشکلات وجود دارد.»
* برگرفته از سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
