حادثه اخیر کشته شدن حدود یک هزار حاجی عمدتاً از ایران در سرزمین منا واقع در نزدیکی مکه که همزمان با عید قربان رخ داد، به فاجعه بزرگی برای سراسر جهان اسلام تبدیل گردیده است. رسمی، روز ۲۴ سپتامبر بر اثر ازدحامی که در مکه در جریان حج، به هنگام اجرای مناسک رمی جمرات توسط مسلمانان،آنگونه که عربستان سعودی ادعا کرده ۷۶۹ نفر کشته و ۹۳۴ نفر دیگر زخمی شدند. این اولین فاجعه سال های اخیر به هنگام حج مسلمانان نیست. حوادثی از این قبیل در سال های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۶ نیز رخ داده بودند. باید افزود که دو هفته قبل از این فاجعه در مکه حادثه دیگری رخ داده بود. روز ۱۱ سپتامبر به هنگام تدارکات برای عید قربان، در مسجد الحرام که در حیاط داخلی آن کعبه مقدس واقع شده است، جر ثقیلی سقوط کرد و باعث کشته شدن ۱۰۷ نفر شد. کشتار انبوه مردم در جریان ازدحام منا مسأله امنیت حجاج را مطرح کرد و همزمان رشد اختلاف نظر ها بین عربستان سعودی و ایران، دو کشور متنفذ منطقه که مدعی رهبری جهان اسلام هستند را بر ملا کرد.
تهران ریاض را به وقوع این فاجعه متهم کرد
سلمان پادشاه عربستان سعودی که لقب خادم الحرمین را دارد، بعد از حادثه جر ثقیل دستور داد طرح برگزاری مناسک حج تغییر یابد. جزئیات این تغییرات فاش نشده است ولی موج انتقادات در رابطه با تحقیق در فاجعه در سرزمین منا گسترش می یابد. مقامات سعودی کمیسیون ویژه ای تشکیل داده اند ولی نمایندگان رسمی ریاض بدون اینکه منتظر نتایج نهایی تحقیقات شوند، طی بیانیه هایی در واقع خود حجاج را مقصر این فاجعه دانستند. به عنوان مثال، خالد الفالح وزیر بهداشت و درمان عربستان سعودی اظهار داشت که برخی حجاج جدول زمانبندی حرکت خود را نادیده گرفتند که همین امر باعث وقوع فاجعه شد. ستاد دفاع غیر نظامی عربستان سعودی ضمن تشریح جزئیات حادثه اعلام کرد که فاجعه در منا بر اثر برخورد دو جریان انسانی رخ داد که هر دوی آنها از اردوگاه چادری حجاج به سوی مکان نماز جماعت در روز اول عید قربان حرکت می کردند. مقامات سعودی گرمای شدید را هم در میان علل این فاجعه ذکر می کنند. به گفته ژنرال فیصل الترکی نماینده وزارت کشور، دمای بالای هوا موجب افزایش شمار تلفات شد.
ولی بسیاری از کشورهایی که حجاج آنها در نزدیکی مکه کشته شدند و به خصوص ایران که تنها بنا رسمی ۲۲۶ نفر از دست داد (در حالی که ۳۴۴ حاجی از جمهوری اسلامی ایران مفقود الاثر محسوب می شوند)، به این توضیحات ریاض راضی نشدند. تهران به عربستان سعودی اتهامات جدی وارد کرد که همین امر بر ادامه تشدید روابط دوجانبه دلالت دارد.
حسن روحانی رئیس جمهور ایران در سخنان خود در هفتادمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد بی پرده اظهار داشت که همانا عربستان سعودی باید در جریان حج اقدامات ایمنی را اتخاذ کند. وی همچنین تأکید نمود که عربستان سعودی ضمن ترتیب دادن حج «بی کفایتی» و «سوء مدیریت» را از خود نشان داد. رئیس جمهور ایران همچنین مقامات عربستان سعودی را به شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت درقبال فاجعه مورد نظر و پخش اطلاعات کاذب متهم نمود. تحقیقات در شرایط وقوع فاجعه و حتی شناسایی اجساد کشته شدگان با کارشکنی بی نظیری روبرو می شود. وی از مقامات سعودی خواست که بر اساس تعهدات بین المللی خود رفتار کرده و دسترسی کنسولگری اضطراری به جسد های کشته شدگان را تأمین کنند تا آنها بی درنگ به میهن خود بازگردانده شوند. حسن روحانی همچنین بر ضرورت تحقیقات غیر وابسته و مفصل در این فاجعه و اتخاذ اقدامات جهت پیشگیری از این حوادث در آینده تأکید نمود. رئیس جمهور ایران بعد از ایراد این سخنرانی از شرکت در ملاقات های از قبل برنامه ریزی شده خودداری کرد و به کشور خود بازگشت تا در مراسم عزادای به مناسبت بازگشت پیکر های حجاج به ایران شرکت کند.
رئیس جمهور ایران تأکید کرد که مقامات عربستان سعودی باید مسئولیت خود را درقبال سازماندهی ضعیف عملیات امدادی بپذیرند. وی در ملاقات با بان کی مون دبیر کل سازمان ملل متحد در راستای این بیانات از سازمان جهانی خواست ریاض را تحت فشار قرار داده و آن را به همکاری نزدیک تر با کشورهای اسلامی و از جمله ایران در جهت تحقیق در فاجعه منا وادار نماید.
آیت الله علی خامنه ای رهبر روحانی ایران نیز مقامات عربستان سعودی را مقصر ازدحام در منا دانسته و از آنها خواست از قربانیان و اعضای خانواده های آنها عذرخواهی کنند. وی همچنین تأکید نمود که «جهان اسلام از ریاض سئوال های زیادی دارد».
رفتار عجیب و غریب ریاض
نگاه بی طرفانه هم نشان می دهد که موضع گیری سعودی ها نسبت به واکنش تهران به این فاجعه بسیار سئوال بر انگیز است. برای مثال، ایران بلافاصله بعد از وقوع فاجعه مساعدت خود را در زمینه کمک به مجروحین، شناسایی اجساد و واگذاری آنها به خانواده هایشان پیشنهاد کرد ولی عربستان سعودی با سکوت به این درخواست پاسخ داد و حتی از صدور ویزا به اعضای هیأت کمیسیون ویژه ایرانی که درصدد بودند خود را به محل وقوع فاجعه رسانده و به جستجوی شهروندان مفقود شده بپردازند، انتقال جسدها به میهن را سازماندهی کنند و بر معالجه آسیب دیدگان ازدحام نظارت نمایند، خودداری کرد. گفتنی است که ایران اطلاعات درباره سرنوشت صدها حاجی ایرانی را که مفقود الاثر محسوب می شوند، دریافت نکرده است. تهران پنهان نمی کند که آمار حجاج کشته شده را که سعودی ها اعلام کردند، باور نمی کند. به گمان طرف ایرانی، ریاض عمداً شمار واقعی کشته شدگان را پنهان می کند تا با انتقاد بیشتر و شدیدتر روبرو نشود. نمایندگان تهران احتمال می دهند که شمار واقعی قربانیان فاجعه مذکور از حد ۵ هزار نفر گذشته است.
جواب رد عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان سعودی به پیشنهاد محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران مبنی بر بررسی عواقب فاجعه منا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک نیز با واکنش منفی وزارت امور خارجه ایران روبرو شد. در شرایطی که سعودی ها نمی خواهند با ایران سر و کار داشته باشند، تهران حق دارد از گمانه ای طرفداری کند که درگیری خونین توسط بی مسئولیتی مقامات سعودی تحریک شد. به عنوان مثال، روزنامه الدیار چاپ لبنان تأکید می کند که حضور شاهزاده محمد بن سلمان معاون ولی عهد سعودی و وزیر دفاع این کشور در منا به همراه ۲۰۰ عضو گارد و ۱۵۰ نفر پلیس، باعث وقوع فاجعه شده است. همین امر باعث به هم آمیخته شدن جریان های حجاج به هنگام انجام مراسم شد. ایرانیان حق دارند به این فرضیه پایبند بمانند زیرا معتقدند که مسدود شدن دو راه اساسی سرزمین منا جهت تأمین عبور ستون پادشاهی موجب وقوع ازدحام شد. تصادفی نیست که ابراهیم رئیسی دادستان کل ایران بر مجازات مقصرین به کشته شدن حجاج تأکید می کند زیرا «به موجب حقوق بین الملل، چنین فاجعه ای بدون تردید مشمول پیگرد کیفری است». تهران حتی مایل است به دادگاه بین المللی سازمان ملل در لاهه شکایت کند.
ولی ریاض این اتهامات را قبول نمی کند. مقامات عربستان سعودی ضمن تکذیب قاطعانه اطلاعات مبنی بر اینکه مسدود شدن راه ها ازدحام را تحریک کرد، از ایران درخواست کردند از این فاجعه استفاده سیاسی نکند. این نقطه نظر توسط عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان سعودی بیان شد. وی از رهبران ایران دعوت کرد «از بازی های سیاسی پیرامون حادثه جان گداز خودداری کنند». عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ مفتی عالی عربستان سعودی احتمال داد که کسی مقصر شناخته نشود زیرا کنترل انبوه مردم در وسع انسان نیست.
آیا پادشاه سعودی حق دارد خادم الحرمین اسلامی باشد؟
اگر مسأله را از نظر تاریخی بررسی کنیم، معلوم می شود که آل سعودی به مکه و مدینه ربطی ندارند. پادشاهی سعودی به شکل کنونی تنها در سال ۱۹۳۲ در پی جنگ های متعدد در شبه جزیره عربستان به وجود آمد. در سال ۱۹۰۲ عبد العزیز آل سعود ۲۲ ساله، ریاض را به تصرف خود در آورده و بزرگ این شهر از خانواده الرشید را به قتل رساند. در سال ۱۹۱۲ عبدالعزیز تمام منطقه نجد را از آن خود کرد. در سال ۱۹۲۵ مکه به تصرف عبدالعزیز در آمد. روز ۱۰ ژانویه سال ۱۹۲۶ عبدالعزیز آل سعود پادشاه حجاز اعلام شد. در سال ۱۹۲۷ بریتانیا استقلال این پادشاهی را به رسمیت شناخت. چند سال بعد عبدالعزیز تقریباً تمام عربستان را به تصرف خود در آورد. ۲۳ سپتامبر سال ۱۹۳۲ نجد و حجاز یک کشور واحد به نام عربستان سعودی را تشکیل دادند.
قبل از آن شرفای هاشمی که اخلاف مستقیم حضرت محمد (ص) بودند، امور مکه را بر عهده خود داشتند. از سال ۱۵۱۹ تا سال ۱۹۱۶ منطقه تاریخی حجاز که در امتداد دریای سرخ واقع شده است، عضو امپراطوری عثمانی بود. به عبارت دیگر، سلطان ترکیه خادم عالی حرمین بود. در سال های ۱۹۲۵-۱۹۱۶ حجاز پادشاهی مستقلی بود که بسیاری از کشورها و از جمله بریتانیا و اتحاد شوروی آن را به رسمیت شناخته بودند. بنا بر این، سعودی ها بر اثر یک جنگ غاصبانه حق حرمین را از آن خود کردند. آنها به حضرت محمد (ص) و مقدسات اساسی اسلامی ربطی ندارند و در حق و در عمل غاصب هستند. حالا که این موضوع پیش آمده است، باید گفت که ترکیه، اردن و حتی حوثی ها برای مقدسات اسلامی حق بیشتری دارند تا خانواده غاصب سعودی.
تصادفی نیست که بسیاری از روحانیون برجسته اسلامی در طول ده ها سال دعوت کرده اند که حرمین اسلامی مکه و مدینه به منظور حفظ وحدت امت اسلامی و احقاق عدالت تاریخی و اجتماعی از حدود اختیارات پادشاه سعودی گرفته شده و در اختیار همه مسلمانان گذاشته شوند. کمیته ویژه سازمان همکاری های اسلامی که از نمایندگان همه دولت های اسلامی صرف نظر از کثرت نفوس آنها تشکیل شده باشد، می تواند مدیریت آنها را بر عهده خود بگیرد. این کمیته باید مدیریت امور حرمین اساسی مسلمانان را که وهابیون با توسل به زور و اتکا بر مساعدت امپراطوری بریتانیا ۸۳ سال پیش غصب کردند، بپردازد. بار اساسی مسئولیت در قبال ایجاد موجبات افتادن حرمین به دست آل سعود بر دوش امپراطوری بریتانیا و سرهنگ جاسوس و ماجراجوی انگلیسی افتاده است که به روابط جنسی غیر سنتی متمایل بود و لورنس عربستان نامگذاری شد.
******
در هر حال، فاجعه منا تنها مسأله امنیت حجاج نیست بلکه مسأله دارای اهمیت عظیم سیاسی می باشد. این حادثه یک بار دیگر اختلاف نظرها بین ایران و عربستان سعودی دو کشور اساسی اسلامی را بر ملا کرد. جمهوری شیعی و پادشاهی محافظه کار وهابی هم اکنون در نبرد بی امان نظامی – سیاسی بر سر آینده خاور میانه شرکت می کنند. تهران و ریاض در واقع در یک سری مناقشات مسلحانه دست دارند و در عراق، سوریه، لبنان و یمن از نیروهای درگیر حمایت می نمایند. حکام سعودی، مجریان سیاست غرب و منافع ایالات متحده در جهان اسلام و الهام دهندگان اساسی تعقیب شیعیان در برخی کشورهای منطقه هستند. شدت رویارویی فزاینده بین عربستان سعودی و ایران از اظهارات روزهای اخیر یحیی رحیم صفوی مشاور ارشد نظامی آیت الله خامنه ای و فرمانده سابق سپاه پاسداران انقلاب اسلامی روشن می گردد. وی رفتار ریاض در رابطه با فاجعه منا را غیر مسئولانه دانسته و سرنگونی آل سعود تا ۲۰ سال آینده را پیشبینی کرد. روشن است که سلب امکان سازماندهی حج، این وسیله مؤثر نفوذ در جهان اسلام از ریاض، نفوذ عربستان سعودی را بر خواهد انداخت. دعوت جمهوری اسلامی به واگذاری اختیارات برگزاری مناسک سالانه حج در مکه و مدینه به سازمان همکاری های اسلامی از همین امر حکایت دارد.
منبع: وب سایت انگلیسی ایران رو
