پایگاه خبری و تحلیلی قلم – گروه استان‌ها – شکیبا کولیوند: همدان در دل خود خانه‌های تاریخی و واجد ارزشی دارد که درصورت توجه به آنها، می‌توان یک‌یک آنها را زمینهای برای وصل شدن به گذشته و البته رونق گردشگری برشمرد؛ از خانه‌های ضرابی، نراقی، سیفی، پرسیاوشان، شهبازیان و نائینی گرفته تا خانه جنانی، شریفی، عراقچی، پوستی‌زاده و غیره. اما به‌راستی این خانه‌ها که علاوه‌بر قدمت تاریخی، به‌لحاظ موقعیت هر خانه، معماری و تزیینات می‌توانند فرصتی مناسب برای جذب و تقویت صنعت گردشگری باشند؛ چرا این‌روزها چراغشان خاموش و سقف‌هایشان درحال ریزش است؟
آیا به‌راستی نمی‌توان در مسیر احیای آنها قدمی برداشت و این خانه‌های تاریخی که همانا سرمایه‌های فرهنگی همدان هستند را به فضای فرهنگی، موزه، کتابخانه‌های تخصصی، کانون‌های علمی و میهمان‌سراهای سنتی برای گردشگران تبدیل کرد؟
امردادماه ۱۳۹۸ بود که حسین قراباغی، رئیس کمیسیون اقتصاد، سرمایه‌گذاری و گردشگری شورای اسلامی شهر همدان مطرح کرد: طبق بررسی‌های صورت‌گرفته درحال حاضر بیش از ۲۷۰ خانه واجد ارزش تاریخی همدان ثبت شده است.
این‌روزها حال‌وهوای خانه‌های تاریخی همدان در دل ماجرای آپارتمان‌سازی، خوب نیست و احیای این خانه‌ها را شاهد نیستیم؛ بدین‌ترتیب بر آن شدیم تا گفت‌وگویی با اسماعیل قادری، نویسنده کتاب‌های برنامه‌ریزی شهر خلاق و مقدمه‌ای بر جغرافیای جهانگردی ایران، رئیس مرکز مطالعات گردشگری و استادیار مدیریت جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی تهران و حسن سجادزاده، دانشیار شهرسازی، مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان و مشاور کارگروه طراحی شهری بازآفرینی محلات سنتی شهر همدان ترتیب دهیم تا درباره وضعیت خانه‌های تاریخی و بایدهایی در این مسیر که بتواند آنها را نجات دهد، صحبت شود که در ادامه نتیجه را می‌خوانید:
به مالکین خانه‌های تاریخی اجازه بهره‌برداری اقتصادی داده شود
استادیار دانشگاه علامه طباطبایی تهران با بیان اینکه دولت نمی‌تواند در حفاظت از این خانه‌ها هزینه‌ای داشته باشد، عنوان کرد: درواقع مالکین در زمینه نگهداری از خانه‌های تاریخی و واجد ارزش باید پای کار بیایند که قوانین خاصی وجود دارد (حق تخریب، تغییر کاربری، مرمت و بازسازی را بدون اجازه اداره میراث فرهنگی ندارند) و یا اینکه به مالکین آنها اجازه بهره‌برداری اقتصادی داده می‌شود.
اسماعیل قادری با بیان اینکه می‌توان خانه‌های تاریخی یا واجد ارزشی که به‌لحاظ معماری جذابیت دارد را در زمینه گردشگری وارد کرد، گفت: می‌توان با این روند از گردشگران ورودی‌هایی زیر نظر اداره میراث فرهنگی گرفت و آنها را صرف نگهداری و مرمت خانه کرد.
وی با تصریح بر اینکه در زمینه مذکور خود دولت نباید به‌صورت مستقیم وارد کار شود، مطرح کرد: اما باید این خانه‌ها را به‌عنوان منابع با ارزش ببینیم؛ بدین‌سان کسانی که به دنبال سرمایه‌گذاری برای ساخت هتل در همدان هستند، باید از سمت اداره میراث فرهنگی به سمت خانه‌های تاریخی و واجد ارزش همدان به‌عنوان اولویت‌های اصلی سوق داده شوند تا شاهد این باشیم که خانه‌های تاریخی همدان به اقامتگاه‌های سنتی تبدیل می‌شوند.
جای خالی مشوق‌ها و حمایت‌ها از مالکین خانه‌های تاریخی
نویسنده کتاب‌های برنامه‌ریزی شهر خلاق در ادامه گفت‌وگو با خبرنگار ما ضمن بیان اینکه در مسیر مذکور بایستی مشوق‌ها، حمایت‌ها و معافیت‌های مالیاتی برای چنین سرمایه‌گذارانی مشخص و درنظر گرفته شود، گفت: به‌جای آنکه زمینهای جدیدی را تغییر کاربری داده و به هتل تبدیل کنیم، می‌توان همین خانه‌های تاریخی و واجد ارزش را به هتل تبدیل کرد؛ این خانه‌ها در این زمینه هم جاذبه هستند و هم اقامتگاه.
قادری با تأکید بر آنکه سیاست دولت باید این موضوع باشد، افزود: متأسفانه در ایران این سیاست از ابتدا غلط بوده و هر جایی که چنین خانه‌هایی هست، مطرح شده که دولت باید آنها را بخرد و محافظت کند؛ از سویی دولت هم هیچ برنامه مشخصی برای این خانه‌ها نداشته است.
دست‌وپاگیری ثبت ملی و عدم حمایت از مالکین، عامل تخریب خانه‌های تاریخی همدان
رئیس مرکز مطالعات گردشگری در این راستا اضافه کرد: بایستی خود مالکان تحت نظارت اداره میراث فرهنگی، این خانه‌های قدیمی را به اقامتگاه‌ها تبدیل کنند، بدون اینکه در این مسیر شاهد تخریب، تغییر کاربری و از بین رفتن خانه‌های مذکور باشیم.
قادری با تأکید بر آنکه در این زمینه استانداردهایی وجود دارد، افزود: در چارچوب این استانداردها می‌توان خانه‌های تاریخی و واجد ارزش همدان را به اقامتگاه‌های سنتی تبدیل کرد که هم منافع اقتصادی آن به شهر باز می‌گردد، هم فرصت‌های درآمدی و اشتغال برای جامعه ایجاد کرده و هم کارآفرینان را وارد میدان می‌کند؛ ضمن اینکه باری بر دوش دولت نیست، بلکه کمکی برای آن نیز محسوب می‌شود.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی تهران با بیان آنکه متأسفانه این سیاست وجود ندارد، ادامه داد: این سیاست را مدون و ابلاغ نکرده‌اند، بدین‌سان شاهد اجرایی شدن آن نیز نیستیم و بدین‌ترتیب مواجهیم با آنکه این خانه‌های تاریخی و واجد ارزش معمولاً تغییر کاربری می‌دهند، تخریب شده و یا تبدیل به آپارتمان می‌شوند، چراکه خیلی از این خانه‌ها هم به ثبت ملی نرسیده‌اند.
وی با تأکید بر اینکه متأسفانه در ایران ثبت ملی یک خانه دست‌وپاگیر است، گفت: با ثبت یک خانه، اجازه هیچ تغییری به مالک آن داده نمی‌شود؛ بدین‌سان مردم به دنبال ثبت این خانه‌ها نمی‌روند و سازمان میراث فرهنگی نیز بودجه ندارد و چون هزینه نگهداری این خانه‌ها را بالا می‌بیند، خودش نیز به دنبال ثبت این خانه‌ها نمی‌رود.
قادری اصول اساسی در این زمینه را چنین عنوان کرد: باید این خانه‌ها ثبت شده و در اختیار مالکانشان قرار داده شوند و طبق یک چارچوب از مالک حمایت صورت گیرد تا آن را به بنگاهی اقتصادی چون رستوران، موزه، اقامتگاه، مکانی برای گردشگری به‌لحاظ معماری ساختمان و غیره، تبدیل کنند و بار دیگر پویایی به این خانه‌ها بازگردانده شود.
وی با بیان اینکه روند مذکور نیازمند یک مطالعه، شناسایی و توان‌سنجی است، تصریح کرد: بعد از این بایستی به دنبال ثبت خانه‌ها و بررسی زمینه‌ها برای جذب سرمایه‌گذار جهت ورود مناسب مالکین بود، اما متأسفانه سیستم از این موضوع غافل مانده است.
استادیار دانشگاه علامه طباطبایی تهران درخصوص عدم همکاری مالکین با اداره میراث فرهنگی نیز گفت: علت این موضوع را می‌توان دست‌وپا گیر بودن ثبت دانست، ارزش‌افزوده قیمت در این زمینه دیده نمی‌شود، خانه کناری یک خانه تاریخی که میراثی نیست، به آپارتمان تبدیل شده و درآمدهای بسیاری برای مالکین خود حاصل کرده است، اما یک خانه تاریخی به سبب ثبت ملی شدن، حتی درصورت وجود مشکل در یک ناودان، امکان تغییر را ندارد.
قادری با تصریح بر اینکه در زمینه مذکور سیاست غلط است و باید از مالکین حمایت شود، افزود: اگر امکان بازسازی استاندارد بنا وجود نداشته باشد و اشکالات اصلاح نشود، از یک‌سو تخریب را شاهدیم و از سویی مالکین دیگر خانه‌ها نیز به دنبال ثبت خانه‌های تاریخی خود نمی‌روند که سرنوشت این مسیر هم تخریب خانه‌های تاریخی و نابودی آنها است.
نویسنده مقدمه‌ای بر جغرافیای جهانگردی ایران در پایان این گفت‌وگو با تأکید بر آنکه در این زمینه قانونی منسجم وجود ندارد، مطرح کرد: باید منافع مالک متناسب با ملکش دیده شود و خانه‌های تاریخی را از روندی که درنهایت به تخریب ختم می‌شود، نجات داد.
روزبه‌روز شاهدیم که میزان تخریب خانه‌های تاریخی همدان بیشتر می‌شود
مشاور کارگروه طراحی شهری بازآفرینی محلات سنتی شهر همدان نیز در این راستا در گفت‌وگو با خبرنگار حوزه گردشگری قلم با بیان آنکه روزبه‌روز شاهدیم که میزان این تخریب‌ها بیشتر می‌شود، گفت: خانه‌های تاریخی شامل دو بخش ثبت‌شده ملی و ثبت‌نشده هستند که در همدان به میزان خانه‌های تاریخی ثبت‌شده، خانه‌های تاریخی ثبت‌نشده وجود دارد.
حسن سجادزاده با تأکید بر اینکه بسیاری از خانه‌های تاریخی در همدان وجود دارد که ثبت ملی نشده‌اند، افزود: خانه‌های تاریخی همدان چه ثبت‌شده و چه ثبت‌نشده، در معرض تهدیدهایی قرار دارند.
سجادزاده در تشریح مشکلات خانه‌های تاریخی ثبت‌شده بیان کرد: با ثبت این خانه‌ها بایستی سازمان میراث فرهنگی بابت ثبت و تملک آنها، مبلغ و هزینه‌ای را پرداخت کند که این موضوع در توان سازمان و اداره مذکور نیست یا اینکه با مالک مشارکت کند و بسته‌های تشویقی و سرمایه‌گذاری به مالک بدهد تا خانه حفظ و نگهداری شود، اما متأسفانه در هردو زمینه چه به‌لحاظ کارشناسی و چه به‌لحاظ مالی، این موضوع‌ها در توان سازمان میراث فرهنگی نیست و نتوانسته این قضیه را مدیریت کند.
وی با تأکید بر اینکه خانه‌های تاریخی بسیاری در همدان وجود دارد که دارای هویت هستند اما ثبت نشده‌اند، گفت: خیلی از این خانه‌ها شاید از سوی اداره میراث فرهنگی هم شناسایی شده باشند، اما به سبب موضوعات مطروحه، دوست نداشته باشد که آنها به ثبت برسند.
مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه در محلاتی چون کلپا، حاجی، جولان، کبابیان و کولانج خانه‌های تاریخی بسیاری وجود دارد، خاطرنشان کرد: هرساله با رشد فزاینده‌ای این خانه‌های تاریخی درحال از بین رفتن هستند.
سجادزاده به عدم مشارکت و همکاری‌های مالکین با اداره میراث فرهنگی نیز اشاره کرد و گفت: از طرفی به سبب مسائل اقتصادی و از سویی به‌دلیل عدم اعتماد به دستگاه‌های دولتی، این فرآیند شکل گرفته است؛ همچنین دست‌وپاگیر بودن قوانین ثبتی از دیگر عوامل در این زمینه بوده، اما شاهدیم که استان‌هایی چون یزد، تبریز و اصفهان به‌خوبی این موضوع را مدیریت کرده‌اند.
دانشیار شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در این راستا افزود: به سبب درآمدزا بودن و کمک‌های توسعه‌ای این خانه‌ها، در دیگر استان‌ها راه‌اندازی مسافرخانه‌ها و سفرهخانههای سنتی در خانه‌های تاریخی پا گرفته، اما متأسفانه این مهم همچنان در همدان مغفول مانده است.
سجادزاده در این زمینه به تجربه‌های خوب در استان یزد اشاره کرد و گفت: بسیاری از مالکین این خانه‌های قدیمی برای زنده نگه داشتن آنها و وارد شدن به عرصه اقتصادی، باهم رقابت می‌کنند و برخی شروع به خرید این خانه‌ها کرده‌اند؛ اما در همدان از یک‌سو به سبب مدیریتی و از سویی به سبب تجارب تلخی که نسبت به خانه‌های ثبت‌شده ملی به‌وجود آمده است، اعتمادی نبوده و تشویق مالکین را نیز شاهد نیستیم.
وی با تأکید بر آنکه بایستی در این زمینه فرهنگ‌سازی وجود داشته باشد، ابراز کرد: فرهنگ‌سازی و آموزش را نیز در همدان در این زمینه شاهد نیستیم، مالکین در مورد درآمدهایی که می‌توانند از خانه‌هایشان داشته باشند، چیزی نمی‌دانند و به‌راستی که این وضعیت در همدان از دیگر نقاط شدیدتر است.
عدم وجود رینگ دوم همدان در شورای بافت، عامل تسریع در تخریب خانه‌های تاریخی
مدیر گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با تصریح بر آنکه در این زمینه تنها پای اداره میراث فرهنگی در میان نیست، گفت: این موضوع هماهنگی همه ارگان‌ها به‌ویژه شهرداری را لازم دارد، اما در همدان این موضوع سلیقه‌ای پیش رفته و حتی شاهدیم که این‌روزها فقط رینگ نخست در شورای بافت دیده شده است.
سجادزاده ضمن ابراز تأسف، یادآور شد: این درحالی است که موضوع بافت‌های تاریخی همدان فراتر از رینگ نخست است و همین موضوع باعث شده تا رینگ دوم به اصرار شهرداری در محدوده بافت تاریخی دیده نشده و این امر موجب می‌شود تا فرآیند تخریب خانه‌های تاریخی همدان تسریع پیدا کند.
وی در این زمینه ادامه داد: با کمال تأسف این موضوع از سوی شورای اسلامی شهر و شهرداری همدان درپیش گرفته شده است.
روح بازآفرینی، روح اجتماعی است اما در پروژه‌های عمرانی حیف و میل می‌شود
سجادزاده در ادامه به بودجه‌های طرح‌های بازآفرینی در همدان نیز اشاره کرد و افزود: این بودجه‌ها به‌جای آنکه صرف بازآفرینی شوند، در فرآیند‌های عمرانی خرج می‌شوند؛ درحالی که می‌شد از این بودجه‌های بازآفرینی برای احیای همین بافت‌های تاریخی همدان کمک گرفت.
دانشیار شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه بودجه‌های بازآفرینی به ضد خودشان تبدیل می‌شوند، به وضعیت پیش‌آمده و البته تلخ در محله جولان و رشد آپارتمان‌سازی در این محدوده اشاره کرد.
مشاور کارگروه طراحی شهری بازآفرینی محلات سنتی شهر همدان در بخش پایانی صحبت‌های خود با بیان اینکه روح بازآفرینی، روح اجتماعی است اما در پروژه‌های عمرانی حیف و میل می‌شود، گفت: شاهدیم که این بودجه‌ها به سمت پروژه‌های عمرانی از پارکینگ طبقاتی گرفته تا ساخت آپارتمان‌ها، سوق داده می‌شوند.
به‌راستی که در پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین که همواره مسئولینش سعی دارند این نام را زنده نگه دارند، نمی‌توان پذیرفت که سرمایه‌های تاریخی آن چنین در معرض نابودی و مرگ باشند!
خانه‌هایی تاریخی و واجد ارزش که یک به یک آنها می‌توانند پویایی و سرزندگی را به بافت شهر همدان بازگردانند، این‌روزها متروکه و نیمه‌متروکه با قفل‌هایی زنگ‌زده بر سردر، سقف‌هایی آماده فرو ریختن، دیواره‌هایی نامستحکم و پنجره‌هایی نیمه‌باز، نظاره‌گر ما هستند.
ای‌کاش ظرفیت این خانه‌های تاریخی که البته در همدان مطالعات و ترسیم نقشه‌های آنها نیز درپیش گرفته شده است، مورد بررسی قرار گیرد و بتوانیم شاهد این باشیم که داغ تخریب آنها بر دل نمی‌ماند.
تبدیل این خانه‌ها به موزه، کتابخانه، فرهنگ‌سرا، کافه‌های سنتی، اقامتگاه‌های سنتی و غیره همه و همه می‌تواند از یک‌سو مانع از تخریب و فراموشی این خانه‌ها باشد و از سویی همدان را به‌عنوان یک شهر تاریخی و البته شهری که حواسش به داشته‌های تاریخی و فرهنگی‌اش هست، به جهانیان معرفی کند.
یعنی همان مسیری که مسئولین ارشد استان همواره در صحبت‌هایشان بر آن تأکید دارند که ما یک شهر و استان تاریخی با فلان میزان آثار تاریخی و فرهنگی هستیم و باید در جهان و ایران بدرخشیم؛ اما آیا به‌راستی با داشتن این آثار تاریخی در حد اسم و عدد، می‌توانیم بدرخشیم؟ یا باید این داشته‌ها را حفظ و نگهداری و بار دیگر در چرخه زندگی وارد کنیم؟ جا دارد که شهرداری همدان و اداره کل میراث فرهنگی استان در این زمینه ورودی جدی‌تر داشته باشند و حمایت‌ها از مالکین به سمت و سویی برود که نتیجه تخریب نباشد! چراکه درصورت عدم ثبت ملی خانه‌های تاریخی و واجد ارزش همدان، سرنوشت آنها تخریب است و درصورت ثبت ملی شدنشان هم با قوانین دست‌وپاگیر بازهم مالکین ترغیب به ورود به خانه‌ها و رونق دوباره آنها نیستند و بازهم سرنوشت چیزی جز تخریب نیست؛ بدین‌سان نیاز است تا با مشوق‌ها، معافیت‌های مالیاتی و حمایت‌های به‌عمل‌آمده نه‌تنها شاهد ثبت ملی همه خانه‌های تاریخی همدان باشیم، بلکه سرزندگی شهری را با محوریت همین خانه‌های تاریخی و واجد ارزش به شهر و استان همدان بازگردانیم که همانا دستاوردهای این موضوع می‌تواند در رونق اشتغال و گردشگری پایدار و درنتیجه توسعه پایدار نقش داشته باشد.
اما این درحالی است که این‌روزها خانه‌های تاریخی و واجد ارزش همدان درحال احتضار هستند و به‌راستی مرگ تدریجی آنها کم‌کم روند تسریع پیدا کرده است و حال با نبود بافت تاریخی همدان در رینگ دو در شورای بافت نیز گویی باید منتظر تخریب بیشتر و بیشتر این خانه‌ها باشیم!
به‌راستی که این خانه‌های تاریخی و واجد ارزش در قلب شهر همدان، چشم‌انتظار حمایت نسل‌های امروزی هستند و مبادا روزی برسد که تک به تک این خانه‌ها را تخریب‌شده و آپارتمان‌هایی ببینیم و سینه همدان را برای زندگی تنگ‌تر و تنگ‌تر کرده باشیم! چراکه این راه، بیراهه‌ای است که نسل‌های بعدی ما را در قدم گذاشتن در آن، نخواهند بخشید.
