منوچهر گرجی تأکید کرد که باید خاک این مناطق به‌طور کامل بررسی شود و کارشناسان نظر قطعی خود را در این رابطه اعلام کنند.
وی در ادامه مطرح کرد: گل و لای همراه با سیل این مناطق را پوشانده است و اگر خاک رسوب شده باشد یا میزان آسیب بالا باشد بازیابی آن اقتصادی نخواهد بود و کشاورزان باید منتظر تجدیدپذیری خاک باشند که گاه تا ۱۰۰ سال هم زمان می‌برد. کارشناسان باید پس از بررسی‌ها نظر قطعی را اعلام کنند؛ اما ای کاش از وقوع خسارات این سیل جلوگیری می‌شد یا با اجرای دستورالعمل‌هایی جلوی آسیب جدی به زمین‌های کشاورزی گرفته می‌شد تا شاهد نابودی زمین‌های حاصلخیز نباشیم.
سیل ۹۸ در فروردین‌ماه خسارت‌های بسیاری بر بدنه کشاورزی، دامداری، باغات و شیلات در غرب کشور وارد کرد و در این ماجرا استان‌های لرستان، کرمانشاه، همدان، ایلام و کردستان نیز متحمل خسارت‌های بسیاری شدند.
چنان‌که سیل ۹۸ بیش از ۱۰ هزار میلیارد تومان به زیرساخت‌های لرستان خسارت زد و بیشتر زیرساخت‌ها، منابع و امکانات کشاورزی لرستان در حاشیه رودخانه‌ها و همچنین مزارع و باغ‌ها به‌شدت آسیب دید. بیش از پنج هزار هکتار یعنی حدود ۱۰ درصد از باغ‌های استان به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم و حدود یک‌هزار و ۸۰۰ هکتار انجیر سیاه و منحصربه‌فرد استان واقع در منطقه «زیودار» معمولان در اثر سیل به‌شدت آسیب دید.
بیش از ۵۰۰ ایستگاه پمپاژ، ابنیه فنی و خطوط انتقال بهره‌برداری نیز بر اثر جاری شدن سیل ویرانگر از بین رفت که بر عملکرد دو هزار و ۵۰۰ هکتار از باغ‌ها که زیر پوشش این ایستگاه‌ها هستند تأثیر منفی گذاشت. خسارت واردشده به باغ‌های استان، بزرگترین انارستان کشور در زیرتنگ سیاب بخش کوهنانی را نیز تحت تأثیر قرار داد، انارستانی با تولید سالانه حدود ۳۷ هزار تن محصول ارگانیک صادراتی.
لرستان در بخش شیلات رتبه نخست استان‌های غیرساحلی را به خود اختصاص داده که سیل ۹۸ این بخش را نیز در امان نگذاشت و ۵۰ هزار قطعه ماهی را از بین برد، ۴۲۱ مزرعه پرورش ماهی را دچار خسارت کرد و اشتغال مستقیم و غیرمستقیم یک‌هزار نفر از کارکنان این بخش را تحت تأثیر قرار داد.
هوشنگ بازوند؛ استاندار کرمانشاه از خسارت یک هزار و ۵۰۶ میلیارد تومانی سیل به زیرساخت‌ها و بخش کشاورزی استان خبر داد و افزود: به تمام مسئولان مربوطه در کشور رقم خسارات اعلام‌شده و از مجلس تقاضا داریم توجه ویژه‌ای در بحث جبران خسارت استان‌های سیل‌زده داشته باشد.
رئیس اداره مدیریت بحران و مخاطرات سازمان جهاد کشاورزی استان همدان در همان روزهای ابتدایی وقوع سیل از خسارت ۲۴۰ میلیارد و ۷۰۵ میلیونی به بخش کشاورزی همدان خبر داد و این روند در استان‌های کردستان و ایلام نیز وضعیتی مشابه داشت؛ اما به‌راستی چرا طی سال‌های اخیر بارندگی‌ها چنین خسارت‌های عظیمی بر بدنه زیرساخت‌ها، بخش کشاورزی و غیره وارد می‌کنند؟ این خسارت‌ها بر بخش کشاورزی چیست و برای جبران آن‌ها باید چه کرد؟
آیا اراضی کشاورزی را نباید احیا کرد؟ چه تدابیر و راهکارهایی را می‌توان در غرب کشور اندیشید تا بتوان نه‌تنها شاهد وقوع سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن بر بدنه کشاورزی نبود بلکه از بارش‌های باران در مسیر احیای آب‌های زیرزمینی استفاده نمود؟
آیا اراضی کشاورزی را نباید احیا کرد؟ چه تدابیر و راهکارهایی را می‌توان در غرب کشور اندیشید تا بتوان نه‌تنها شاهد وقوع سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن بر بدنه کشاورزی نبود بلکه از بارش‌های باران در مسیر احیای آب‌های زیرزمینی استفاده نمود؟
با این تفاسیر، در این زمینه برآن شدیم تا گفتگویی با دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان ترتیب دهیم تا در کنار علل به وجود آمدن سیلاب‌ها و اثرات آن بر اراضی کشاورزی، تدابیری که باید برای مدیریت بحران در این زمینه در پیش گرفت تا اثرات منفی سیلاب‌ها نیز کاهش یابد را مشخص سازیم که در ادامه متن این گفتگو را می‌خوانید:
رشد شدید سیلاب‌ها و آسیب‌های سرسام‌آور آن در دهه‌های اخیر
محسن شکل‌آبادی در گفتگو با خبرنگار حوزه کشاورزی ما در زمینه علل به وجود آمدن سیلاب مطرح کرد: سیلاب یک فرایند طبیعی است که همیشه اتفاق افتاده و می‌افتد. ازنظر زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی سیلاب‌ها باعث تشکیل بسیاری از اشکال زمین می‌شوند.
وی ادامه داد: در اثر سیلاب‌ها مناطق حاصلخیزی مانند دشت‌های سیلابی و دلتاها و مخروط افکنه‌ها به وجود می‌آیند. شروع و منشأ بسیاری از قنات‌های پر آب منطقه مرکزی ایران از داخل مخروط افکنه‌ها است. دلتای نیل از مواردی است که در اثر سیلاب به وجود آمده و سیلاب‌های هرساله که در یک زمان مشخصی اتفاق می‌افتاده باعث می‌شده که خاک‌های کشاورزی شسته شوند و نمک اضافه خارج شود و مواد غذایی جدید به خاک اضافه شود و حاصلخیزی خاک‌ها حفظ شود.
دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان با تصریح بر اینکه به وجود آمدن جلگه خوزستان حاصل سیلاب‌ها بوده و حاصلخیزی این دشت مرهون سیلاب‌ها است، خاطرنشان کرد: یک سری از مشکلاتی که در جلگه خوزستان وجود دارد و مربوط به ایجاد سدهای بزرگ در بالادست منطقه است که باعث شده این سیلاب‌ها کنترل شوند و مشکلات زیادی برای خاک‌های آن منطقه به وجود می‌آید.
شکل‌آبادی با تأکید بر اینکه آنچه مایه مشکل است، سیلاب‌ها و فرسایش خاک تشدید شونده است، افزود: در دهه‌های اخیر فشار جمعیت و فشاری که ما به منابع طبیعی وارد کردیم باعث شد که سیلاب‌ها افزایش پیدا کند و به‌نوعی یک رشد بسیار زیاد داشته باشند.
وی در این راستا خاطرنشان کرد: این رشد زیاد باعث می‌شود که مشکلات زیادی برای ما به وجود بیاید. جنگل‌تراشی‌ها باعث شدند که سیلاب‌ها در منطقه زاگرس زیاد شود. چرای بی‌رویه، استفاده نامناسب از زمین و کارهایی مانند احداث جاده‌ها و آتش‌سوزی‌ها باعث می‌شوند که نفوذ آب باران به داخل خاک کاهش یابد و سیلاب‌ها افزایش پیدا کند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا با بیان این موضوع که آمار سیلاب‌ها در دهه‌های مختلف نشان می‌دهد که سیلاب‌ها و خسارت‌هایی که در اثر آن به‌وجود می‌آید، افزایش سرسام‌آوری پیدا کرده است، ادامه داد: یک سری از آثار و خسارات این سیلاب‌ها در درون مزرعه یا منطقه قابل‌مشاهده است، یک سری از این خسارت‌ها مربوط به بیرون مزرعه یا بیرون منطقه است.
سیل‌هایی که رواناب می‌شوند
شکل‌آبادی در تشریح این موضوع مطرح کرد: در داخل مزرعه یا داخل منطقه موقعی که سیلاب اتفاق می‌افتد می‌تواند خاک را فرسایش دهد، فرسایش خاک باعث می‌شود که عمق خاک کاهش پیدا کند. خاک‌ها مثل یک اسفنج آب در خودشان جذب و نگهداری می‌کنند. موقعی که فرسایش خاک اتفاق می‌افتد، حجم این اسفنج کمتر و کمتر می‌شود؛ بنابراین نمی‌تواند آب را نگهداری کند و رواناب و سیلاب تولید می‌شود.
وی یادآور شد: با تکرار این فرایند، سیلابی شدن تشدید می‌شود. یک چرخه منفی به وجود می‌آید که مرتباً تشدید می‌شود. از سویی دیگر وقتی آب در داخل خاک نفوذ نمی‌کند و به‌صورت سیلاب و رواناب از منطقه خارج می‌شود آب‌های زیرزمینی کمتر شارژ می‌شوند و دبی خروجی چاه‌ها و چشمه‌ها کاهش می‌یابد.
این دانشیار خاک‌شناسی با بیان اینکه با این روند شاهدیم که مقدار بارندگی کمتر نشده اما به‌دلیل فرسایش و سیلاب خشک‌سالی اتفاق می‌افتد، مطرح کرد: مناطق بسیاری در شمال کشور هستند که به خاطر جنگل‌تراشی و فرسایش زیاد سیلاب‌های مخرب بیشتر و بیشتری دارند، درصورتی‌که در گذشته با بارندگی‌های بیشتر هم سیلاب تولید نمی‌کردند.
شکل‌آبادی در ادامه صحبت‌های خود با تأکید بر اینکه از دیگر اثر و خسارت سیلاب‌ها در داخل مزرعه یا داخل منطقه‌این است که مواد غذایی خاک کاهش پیدا می‌کند، عنوان کرد: خاک‌های سطحی حاوی مقدار زیادی ماده آلی، نیتروژن، فسفر، پتاسیم و مواد مغذی دیگر هستند که برای رشد گیاه ضروری است. موقعی که فرسایش خاک وجود دارد این مواد مغذی همراه سیلاب از منطقه خارج شده و به مناطق پایین‌دست منتقل می‌شوند درنتیجه خاک‌ها ضعیف‌تر می‌شوند.
هزینه زیاد برای جبران حاصلخیزی ازدست‌رفته زمین‌های کشاورزی
وی ضمن ابراز تأسف مطرح کرد: اگر زمین کشاورزی باشد مجبوریم که هزینه زیادی انجام بدهیم تا بتوانیم این حاصلخیزی ازدست‌رفته را جایگزین کنیم.
دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان در این رابطه افزود: برای جبران این وضعیت، باید کود زیادی بدهیم، ماده آلی زیادی را دوباره جایگزین کنیم که هزینه زیادی برای ما ایجاد می‌کند.
تجربه تلخ سیلاب در پلدختر
شکل‌آبادی با بیان اینکه اثرات خارج از مزرعه یا خسارت‌های خارج از منطقه شامل خراب شدن راه‌ها، رسوب‌گیری کانال‌ها، پر شدن قنات‌ها و پر شدن مخزن سدها از رسوبات است، اضافه کرد: هزینه تصفیه آب شرب به‌شدت افزایش پیدا می‌کند، چون آب گل‌آلود است. از سویی، رسوباتی که همراه سیلاب خارج می‌شوند می‌توانند در هر جای مسیر رسوب‌گذاری بشوند و باعث خسارات زیادی مانند آنچه در پلدختر اتفاق افتاد و سیلاب رسوبات زیادی را داخل شهر و خانه‌های مردم رسوب‌گذاری کرد، شوند؛ بنابراین سیلاب‌ها می‌توانند خسارت‌های خیلی زیادی را به ما تحمیل کنند.
وقوع سیلاب یعنی فرسایش خاک بیشتر
وی در خصوص رابطه با وقوع سیل و فرسایش خاک نیز مطرح کرد: فرسایش خاک فرآیندی نیست که هر روز ایجاد شود. در واقعه بارندگی معمولاً همراه فرسایش خاک نیست. فرسایش خاک همراه با وقایعی است که شدت بیشتری دارند. هر‌چه شدت یک واقعه بارندگی بیشتر باشد واقعه سیلاب و فرسایش خاک بیشتری هم ایجاد می‌کند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا با بیان این مطلب خاطرنشان کرد: بنابراین این‌طور نیست که در هر واقعه بارندگی فرسایش خاک داشته باشیم. فرسایش خاک در وقایع سیلابی بیشتر اتفاق می‌افتد. برای ایجاد فرسایش خاک سرعت رواناب باید به یک حد آستانه برسد که این شرایط در سیلاب‌ها فراهم می‌شود؛ بنابراین وقوع سیلاب یعنی فرسایش خاک بیشتر. این دو همدیگر را تشدید می‌کنند.
نقش ایجاد و تقویت پوشش گیاهی را جدی بگیریم
شکل‌آبادی با تأکید بر اینکه مهم‌ترین روش برای کنترل سیلاب‌ها و فرسایش خاک، ایجاد و تقویت پوشش گیاهی است، اظهار کرد: کارهای زیادی در حوزه‌های آبخیز انجام‌شده و تأسیسات زیادی ایجاد شده تا رواناب‌ها کنترل شوند و سرعتشان کم شود و به داخل خاک نفوذ کنند اما تا زمانی که پوشش گیاهی تقویت نشود و افزایش نیابد فرسایش خاک و سیلاب کاهش نمی‌یابد.
وی در تشریح این مبحث گفت: ریشه‌های گیاه می‌توانند باعث بهبود نفوذپذیری خاک شوند. باعث نفوذ آب به داخل خاک و انتقال آب به داخل چشمه‌ها و آب‌های زیرزمینی می‌شوند؛ بنابراین بهترین راه مبارزه با فرسایش و سیلاب افزایش پوشش گیاهی و جلوگیری از جنگل‌تراشی، چرای بی‌رویه مراتع و ممانعت از شخم زدن مراتع و آتش‌سوزهای جنگل‌ها و مراتع است.
نیاز به اجرایی شدن اصولی آبخوان‌ها
دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان این موضوع خاطرنشان کرد: از طرح‌هایی که در گذشته انجام شده و تجربه‌های موفقی در کشور داشته، طرح‌های آبخوان‌داری است.
شکل‌آبادی در این راستا با مطرح کردن این موضوع که یکی طرح‌های آبخوان‌داری اجازه می‌دهد که سیل روی سطح زمین به‌صورت مطمئن و با ارتفاع خیلی کم پخش شود، اظهار کرد: در حوضچه‌های مخصوص این کار اول رسوب گرفته شود و در حوضچه‌های بعدی آب به داخل خاک نفوذ می‌کند و باعث تقویت آب‌های زیرزمینی می‌شود. اگر این روش به‌صورت اصولی انجام شود می‌تواند باعث شود که زمین‌های حاصلخیزی به وجود بیاید، چون خاک و سیلابی که از بالادست می‌آید مواد غذایی زیادی دارد و همچنین می‌تواند باعث شود که آب موردنیاز گیاه به داخل خاک نفوذ کند و بعداً به‌وسیله گیاه استفاده شود.
انتظار وقوع سیلاب در مناطق خشک و نیمه‌خشک
وی با بیان اینکه ما در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کنیم، تصریح کرد: در این مناطق به لحاظ شرایط اقلیمی و آب و هوایی انتظار داریم که سیلاب داشته باشیم.
این دکترای خاک‌شناسی با اشاره به اینکه با این روند، بایستی روش‌هایی را ابداع کنیم که بتوانیم سیلاب را کنترل کنیم، خاطرنشان کرد: پیشینیان ما روش‌هایی را برای کنترل سیلاب استفاده می‌کردند مثلاً از روش‌های زراعت سیلابی استفاده می‌کردند و زمین‌های شیب‌دار را به زمین‌های مسطح تبدیل کرده و از سیلاب برای آبیاری استفاده می‌کردند.
شکل‌آبادی در بخش پایانی این گفتگو با بیان این موضوع تأکید کرد: بنابراین روش‌های آبخوان‌داری روش‌هایی جدید نیستند و ادامه تجارب گذشتگان است که به‌صورت علمی و دقیق‌تر می‌تواند اجرا شود.
درحالی‌که حدود دو سال از وقوع سیلاب مخرب ۹۸ می‌گذرد به‌راستی آیا توانسته‌ایم بر وعده‌های احیای زمین‌های کشاورزی غرب کشور جامه عمل بپوشانیم و در این مسیر گام برداریم؟
همیشه پیش‌روی به سمت پیشگیری بهتر از درمان است، حال نیز در زمینه سیلاب‌ها این موضوع صدق می‌کند. چراکه احیای زمین‌های کشاورزی سیل‌زده چندین سال طول می‌کشد و شاید نتوان بخشی از این خسارت‌ها را هم جبران کرد اما با پیش‌روی به سمت توجه به طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری، احیای پوشش‌های گیاهی و ممانعت از تخریب پوشش‌های گیاهی و مواردی ازاین‌دست نه‌تنها می‌توان مانع از وقوع سیلاب شد بلکه در مسیر احیای وضعیت منابع آبی زیرزمینی نیز قدم برداشت.
گفتنی است؛ به‌منظور بررسی وضعیت احیای زمین‌های کشاورزی لرستان بعد از سیل ۹۸ برآن بودیم تا با مسئول مخاطرات بخش کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی این استان نیز گفتگویی ترتیب دهیم اما این مهم پس از پیگیری‌های بسیار، میسر نشد.
