چند روز دیگر باید صبر کرد تا دسترنج محمدرضا ورزی و همکارانش را دید و رصد کرد، در قالب سریال «معمای شاه». تا به امروز نزدیک به ۲۷۰۰ دقیقه از آن فیلمبرداری شده است.
جام جم، آن‌گونه که ورزی می‌گوید چند ماه دیگر هم باید صرف تصویربرداری سکانس‌های باقیمانده این مجموعه شود. تاکنون از ورزی سریال‌هایی از جمله تبریز در مه، سال‌های مشروطه، کیمیاگر، پدرخوانده و عمارت فرنگی از ورزی در تلویزیون پخش شده است. معمای شاه یکی از مجموعه‌های نمایشی فاخر و عظیم رسانه ملی در سال‌های اخیر است که نگاه ویژه به زندگی شخصی و سیاسی دومین و آخرین پادشاه سلسله پهلوی دارد.
پس از پنج سال سریال معمای شاه آماده شد، چه احساسی دارید؟
سریال معمای شاه یک کار بسیار سنگین اما برایم دلپذیر است. یک کار پژوهشی خیلی بزرگ که می‌تواند نوعی دایره‌المعارف و مرجع عصر پهلوی دوم باشد. خوشحالم که بخشی از مطالبات رهبر معظم انقلاب را در این سریال به معرض نمایش گذاشته‌ایم، به‌ویژه با توجه به جلسه اخیرشان با مدیران و مسئولان سازمان صداوسیما و مباحثی که درخصوص جنگ نرم مطرح کردند. سریال معمای شاه اهداف و سیاست‌هایی را برای خودش منظور کرده و سعی دارد درباره تاریخ معاصر به همه اقشار و به خصوص نسل چهارم انقلاب اطلاعاتی را ارائه کند. پس از چند سال تلاش و سعی زیاد، رونمایی از سریال برای من و همکارانم هیجان‌انگیز است و منتظریم ببینیم چه واکنش‌هایی را در پی خواهد داشت. ان‌شاءالله معمای شاه مورد پسند و توجه همه مردم ایران به ویژه نسل چهارمی‌ها قرار بگیرد و ارتباط خوبی با آن برقرار کنند.
خودتان چه پیش‌بینی‌ای دارید؟
به‌‌رغم هجمه‌هایی که بر ما وارد بود، اما صادقانه به تاریخ پرداخته‌ایم. انتقادهایی مطرح می‌شود که ما در این سریال نگاه تک‌بعدی به تاریخ معاصر داشته‌ایم و این در حالی است که با کار پژوهشی و به روایت اسناد جلو رفته‌ایم. سطر به سطر فیلمنامه تحت نظارت دکتر موسی حقانی، مشاور پژوهشی سریال بوده است. معمای شاه به لحاظ محتوایی از یک استاندارد مطلوب برخوردار است. به نظر من سریال می‌تواند در برقراری ارتباط با مخاطبان موفق باشد. به هر حال ما همه تلاش خود را کرده‌ایم.
نگارش فیلمـنامه سریـال چقدر طول کشید؟
دو سال.
چند درصد فیلمنامه قبل از آغاز تصویربرداری آماده بود؟
۱۰۰ درصد فیلمنامه را آماده داشتم. به نظر من تا فیلمنامه یک اثر آماده و کامل نباشد، نباید تصویربرداری آن را آغاز کرد. البته با شروع فیلمبرداری و بنا به مقتضیات، سکانس‌هایی به فیلمنامه اضافه شد، از جمله فرازهایی از زندگی و مبارزات آیت‌الله کاشانی. فیلمنامه معمای شاه ۹ مرتبه بازنویسی شد. سعی کردیم فیلمنامه کمترین اشکال را داشته باشد.
چقدر زمان و انرژی صرف تحقیقات فیلمنامه شــــد و از چه منابع و مآخذی استفاده کردید؟
دو سال برای تحقیق و نگارش فیلمنامه به صورت توامان وقت گذاشته شد. یک گروه داشتیم که کار مطالعاتی انجام می‌داد و محصول را به مشاور پژوهشی سریال ارائه می‌کرد. پس از تائید مشاور، این تحقیقات در نگارش فیلمنامه لحاظ می‌شد. بخش‌هایی هم بود که در بازبینی به آنها ایراد گرفته می‌شد و حتی پیش آمد که برخی سکانس‌ها را دوباره ضبط کردیم و روی بعضی دیالوگ‌ها اصلاحاتی صورت گرفت. خیلی سعی کردیم روی مطالب و مسائل دقیق باشیم. حتی برای شخصیت‌هایی که چندان برای مخاطب شناخته شده نبودند، مثل رئیس فلان دوره مجلس هم بازیگرانی را انتخاب کردیم که نزدیک به چهره آنها باشند.
در زمان نگارش فیلمنامه یا هنگام ساخت سریال، چقدر تلاش کردید تا نگاه بیطرفانه‌ای به تاریخ معاصر داشته باشید و قضاوت را به مخاطب بسپارید؟
نگاه‌مان به تاریخ بیطرفانه بوده است. این فقط حرف من نیست؛ اذعان کارشناسان و صاحب‌نظرانی است که بخش‌هایی از سریال را دیده‌اند. نگاه اصلی‌مان به تاریخ و اسنادش بوده است. محمدرضا شاه را همان‌گونه که بوده نشان داده‌ایم. با این حال، طبیعی است که در محدوده زمانی یک سریال نمایشی نمی‌توان به همه مسائل پرداخت. به طور مسلم اگر سلسله پهلوی موجه بود، کارش به انقلاب ختم نمی‌شد. انقلاب ایران در تاریخ انقلاب‌های جهان بی‌نظیر است. عمده انقلاب‌های دنیا شکل و فرم انفجاری دارند اما انقلاب اسلامی، اعتقادی بود. ما بیشتر روی این مسائل تمرکز کرده‌ایم. واقعیت‌ها و کاستی‌های رژیم گذشته را نمی‌توان منکر شد. عده‌ای توقع این انکار را دارند. به هر حال هر اثر نمایشی، تریبون سازنده‌اش است و به طور قطع کارگردان زاویه دید خودش را دارد. با وجود این، من در معمای شاه نگاه تک‌بعدی به مسائل نداشتم و از پیش قضاوت نکردم.
چقدر سعی کردید علاوه بر وفاداری به تاریخ و وقایعش، در عین حال قصه هم تعریف کنید؟
قصه‌گویی در تاریخ همیشه به تحریف متهم شده است. حتی به مرحوم علی حاتمی هم از این بابت انتقاد می‌کردند، اما اثر نمایشی تاریخی با کتاب فرق دارد. برای آن‌که تاریخ را برای مخاطب تلطیف کنیم چاره‌ای جز دراماتیزه کردن آن نداریم. این یک قانون و اصل مقبول در همه دنیاست. به نظر من دراماتیزه کردن تاریخ الزامی است وگرنه مخاطب نمی‌تواند با اثر ارتباط لازم را برقرار کند. تاریخ فرّار است و دارای حجم مطالب بالا؛ پس لازم است با طرح قصه‌های جذاب، آن را تلطیف کنیم.
معمای شاه چند بازیگر دارد و در انتخاب آنها چه کسی نقش اول و اساسی را داشته است؟
۶۰۰ بازیگر داریم که البته ۸۰ هنرپیشه اصلی هستند و بقیه دارای نقش‌های فرعی و در حد چند سکانس. این سریال سه فاز دارد که در هر یک، تعدادی از بازیگران جلوی دوربین رفته‌اند. برای آن ۸۰ بازیگر اصلی شخصیت‌پردازی کردیم و سعی داشتیم واقعی و باورپذیر باشند.
معمای شاه به لحاظ محتوایی از یک استاندارد مطلوب برخوردار است. به نظر من سریال می‌تواند در برقراری ارتباط با مخاطبان موفق باشد. به هر حال ما همه تلاش خود را کرده‌ایم
زمانی که شخصیت‌های اصلی سریال را می‌نوشتم هنرپیشه مناسب هر نقش در جلوی چشمانم بود. هنرپیشه‌ها را هم خودم شخصا انتخاب کردم، کسی هم کمکم نکرد. دلیلش هم این بود که ۱۹ سال تجربه در فرآیند شبیه‌سازی دارم. عمده شخصیت‌های این سریال هم شبیه‌سازی شدند. البته نباید از هنر و توانایی شهرام خلج به عنوان طراح چهره‌پردازی سریال غافل ماند.
کار کردن با این تعداد و حجم از بازیگر کار سختی نبود؟
هدایت این تعداد بازیگر واقعا دشوار بود و به تنهایی از پسش برنمی‌آمدم. حضور بازیگردان کمک زیادی برایم بود. در فاز اول امیر دژاکام بازیگردان بود و در فازهای دوم و سوم رهام مختومی این نقش را به عهده گرفت. وجود بازیگردان واقعا به نفع پروژه تمام شده است. البته این را هم باید بگویم که در انتخاب بازیگر از همه پیشنهادها استقبال می‌کنم، اما تصمیم نهایی با خودم است.
بازیگران چقدر از حضور در این سریال استقبال می‌کردند؟ آیا بازیگری بود که دوست داشته باشید با او همکاری کنید، اما این امکان فراهم نشده باشد؟
به جرات می‌توانم بگویم ۹۸ درصد بازیگرانی که دعوت شدند به سر کار آمدند. ۲ درصد باقیمانده هم در پروژه دیگری مشغول کار بودند. فقط یک بازیگر بود که نخواست بیاید. هنرپیشه مطرحی هم نبود و فقط می‌خواستم سه سکانس به او نقش بدهم. همه بزرگان آمدند؛ جمشید مشایخی، سعید نیکپور، جعفر والی، گوهرخیراندیش و محمدعلی نجفی … و ان‌شاءالله داریوش ارجمند. محمدعلی نجفی خودش کارگردان صاحب‌نامی است. زمانی که جلوی دوربین می‌آمد، احساس غرور و افتخار می‌کردم. ریتم فیلمبرداری در سکانس‌های مربوط به او کند می‌شد.
به نظر می‌رسد برای نقش‌های اصلی و به‌ویژه محمدرضا شاه و خاندان سلطنت از بازیگران کمتر شناخته شده استفاده‌کرده‌اید.
برای من بازیگر مهم است. اصلا به شهرتش فکر نمی‌کنم.
چقدر برایتان مهم بود که تماشاگر ذهنیتی قبلی از بازیگران نقش‌های مذکور نداشته باشد؟
برایم مهم بود اگر بازیگر مشهوری هم هست نقش را قدرتمندانه بازی کند، مثل حدیث فولادوند در نقش ملکه فوزیه.
سریال دوبله خواهد شد؟
نه، فقط بعضی از صداها دوبله می‌شود. ۷۰ درصد سریال صدا سر صحنه است.
حمایت سازمان صداوسیما در این پنج‌سال از سریال معمای شاه چگونه بود؟
ابتدا لازم است از رئیس سابق رسانه ملی، مهندس ضرغامی تشکر کنم. مدیرانی همچون مهدی فرجی و علی دارابی هم زحمت زیادی برای معمای شاه کشیدند. در دوره جدید نیز پروژه مشمول عنایت و حمایت ویژه دکتر سرافراز قرار گرفت. باید از ایشان هم تشکر ویژه‌ای داشته باشم. دکتر سرافراز از دیرباز و حتی قبل از تصدی‌اش بر سازمان صدا و سیما نگاه ویژه‌ای به من داشته است. قدردانی می‌کنم از ایشان و مدیرانشان ازجمله آقایان صدیقی، پورمحمدی، تخشید و سیفی آزاد. تمام تلاش رسانه ملی این بود که باوجود همه مشکلات و کاستی‌های مالی، پروژه‌های نمایشی دستخوش تغییرنشده و بی‌دغدغه به کار خود ادامه دهند.
احترام به شعور مخاطب
بیننده امروزی باهوش است و بهترین راهی که می‌توانستیم به شعورش احترام بگذاریم و در عین حال از اتهام یکجانبه‌گرایی هم مصون بمانیم، ساختن سریال و جلو بردن داستان به روایت اسناد بود. حتی به خاطرات چاپ شده چه در داخل و چه خارج از کشور توجه چندانی نکردیم. منابع‌مان بیشتر اسناد بود؛ به خصوص اسنادی که به خود رژیم سابق، ساواک، دربار و وزارت خارجه تعلق داشت.
