پایگاه خبری- تحلیلی قلم، استان ها؛ شکیبا کولیوند: با افزایش روزافزون جمعیت جهان و کاهش زمین‌های کشاورزی، امنیت غذایی به موضوعی تبدیل شده است که باید با نگاهی بلندمدت برای آن برنامه‌ریزی کرد. براساس گزارش‌های سازمان خواروبار کشاورزی ملل متحد، جمعیت جهان تا سال ۲۰۵۰ به بیش از ۹.۱ میلیارد نفر خواهد رسید.
تغذیه این جمعیت روبه‌رشد، نیازمند افزایش ۷۰درصدی تولید محصولات کشاورزی بوده و این در حالی است که دستاوردهای جهانی تولید غذا در برخی از مناطق، با تخریب منابع آبوخاک همراه بوده و نظام‌های کشاورزی با خطر کاهش تدریجی ظرفیت تولید، تحت شرایط فشار افزایش جمعیت و روش‌های ناپایدار مواجه هستند.
اما به‌راستی در این وضعیت که از یک‌سو، جمعیت روبه‌رشد به غذای بیشتری نیاز دارد و از سوی دیگر راه تامین آن، استفاده بیشتر از منابع آبوخاک است که در امتداد آن شاهد پیامدهای زیست‌محیطی، فرسایش خاک، پیشروی به‌سوی خشک‌سالی و کم‌آبی و مسائلی از این دست است، چه باید کرد؟ آیا راه برون‌رفتی وجود دارد که در عین تامین غذای سالم و امنیت غذایی بتوان قدمی برداشت؟
بله؛ راه این روند همان کشاورزی حفاظتی است که در عین اینکه می‌تواند رونق تولید و جهش تولید در بخش کشاورزی را رقم بزند، اقتصاد مقاومتی را در پیش گرفته و به امنیت غذایی منجر شود، اما حفظ رطوبت خاک، کاهش رواناب‌ها، افزایش دسترسی گیاه به آب، بهبود تغذیه آبخوان‌ها، کاهش اثرات افزایش تغییرات اقلیمی، کاهش هزینه تولید و مواردی از این دست را به‌همراه دارد.
بدین ترتیب با توجه به محدودیت منابع آبوخاک همچنین پایین بودن ماده آلی خاک؛ تنها راه نجات‌بخش کشاورزی، استفاده از کشاورزی حفاظتی است.
از آنجا که کشاورزی حفاظتی باعث ایجاد تحول و تغییر در بخش کشاورزی می‌شود، باید زیرساخت‌های لازم فراهم و کشاورزان را به اجرای آن در مزارع ترغیب کرد. این روند اگرچه در همدان قدم‌های نخست خود را برمی‌دارد، اما می‌تواند این نوید را بدهد که با حفظ آب‌وخاک‌مان در مسیری قدم نهاده‌ایم که دستانمان برای نسل‌های بعدی، خالی نباشد و با کشاورزی پایدار بتوانیم علاوه‌بر امنیت غذایی و البته خوداتکایی، صادرات را نیز رقم بزنیم.
کشاورزی حفاظتی را با این روند، یک ضرورت می‌نامند و نه یک انتخاب. چراکه با نسبت به نسل‌های بعدی‌مان مسئولیم و نباید منابع آب‌وخاک‌مان را بی‌مهابا استفاده کرده و در جهت از بین بردن آنها برآییم.
در سند راهبردی و عملیاتی سه‌ساله استان همدان، بر توسعه کشاورزی حفاظتی (کم‌خاک‌ورزی، بی‌خاک‌ورزی، حفظ و ذخیره رطوبت آن) در سطح ۳۰۰ هزار هکتار اشاره شده و از آن با عنوان اقدامی اولویت‌دار و محرک توسعه بخش کشاورزی استان همدان یاد شده است
در سند راهبردی و عملیاتی سه‌ساله استان همدان، بر توسعه کشاورزی حفاظتی (کم‌خاک‌ورزی، بی‌خاک‌ورزی، حفظ و ذخیره رطوبت آن) در سطح ۳۰۰ هزار هکتار اشاره شده و از آن با عنوان اقدامی اولویت‌دار و محرک توسعه بخش کشاورزی استان همدان یاد شده، اما بیشتر طرح‌ها در این مسیر به سمت آبخیزداری و حفاظت خاک سوق داده شده است.
این در حالی است که در سال گذشته، رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان میزان فرسایش خاک در استان را ۱۶.۷ دانست و گفت: سالانه یک‌میلیون هکتار از مراتع کاسته و به بیابان‌ها اضافه می‌شود که این یک فاجعه است.
قاسم اسدیان با بیان اینکه ایران دارای ۸۰۰۰ گونه گیاهی است، یادآوری کرد: ۹۰ تا ۹۵ میلیون هکتار حوضه آبریز کشور کوهستانی است که ۶ میلیارد مترمکعب آب، به‌علت شیب تند در اراضی به گردش آب کشور اضافه و باعث فرسایش آبی می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه رسوب‌دهی کل کشور ۲۳۶ میلیون مترمکعب است، ادامه داد: متوسط میزان فرسایش در جهان دوونیم، در ایران ۱۶.۵ و در همدان ۱۶.۷ است.
اسدیان با اشاره به روند بیابانی شدن اراضی کشور اظهار کرد: در دهه ۴۰، وسعت بیابان‌های کشور ۹ میلیون هکتار و وسعت جنگل‌ها ۱۸ هکتار بوده، اما این عدد در سال ۹۸ به ۳۲.۵ میلیون هکتار رسیده که نشان می‌دهد اراضی به سمت بیابانی شدن میل می‌کند که یک فاجعه است.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان با تأکیدبر اینکه مردم باید به‌طور جدی وارد شوند، یادآوری کرد: از ۶۱۰ دشت کشور، ۳۰۰ دشت فرونشست دارد که ۲۶ فرونشست در دشت‌های استان همدان ایجاد شده است.
نخستین انجمن کشاورزی حفاظتی در کشور دی‌ماه سال گذشته با حضور رئیس ستاد معاونت زراعت وزارت جهادکشاورزی و با هدف بهره‌گیری از توان بخش خصوصی در حفظ منابع آبوخاک در راستای کشاورزی پایدار با حضور تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی، تولیدکنندگان انواع بذر و نهاده‌های کشاورزی و بیش از ۱۰۰ کشاورز پیشرو و عمده در استان همدان تشکیل شد.
بدین‌سان برآن شدیم تا روند پیشروی اقدامات این انجمن و البته برنامه‌های آن را موردبررسی قرار دهیم که در ادامه، متن گفتوگو با سیدحسین صباغ‌پور؛ دبیر انجمن کشاورزی حفاظتی استان همدان و عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی همدان را می‌خوانید:
از کاهش فرسایش خاک تا افزایش بهره‌وری
سیدحسین صباغ‌پور در گفتوگو با خبرنگار ما با بیان اینکه این انجمن از دی‌ماه ۱۳۹۸ با هدف حفاظت آبوخاک تشکیل شد، مطرح کرد: خاک در کشور ایران فقیر است و خاکی که میکروارگانیسم‌های خوبی نداشته باشد، محصول مناسبی را در سطح انتظار در خود پرورش نخواهد داد.
دبیر انجمن کشاورزی حفاظتی استان همدان با اشاره به اینکه زمینی که ماده آلی خاک در آن کم باشد، مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد، افزود: هدف از حرکت به سمت کشاورزی حفاظتی، نگهداری از آبوخاک به‌عنوان منابع اصلی تولید، ارتقای سطح حاصلخیزی خاک، افزایش بهره‌وری و قدم نهادن در مسیر تولید پایدار محصولات کشاورزی، کاهش هزینه‌های تولید، افزایش تنوع زیستی و حفظ پایداری محیط‌زیست، مدیریت بقایای گیاهی، مدیریت تناوب زراعی و مواردی از این دست است.
صباغ‌پور با تصریح به اینکه بایستی به تولید پایدار محصولات کشاورزی توجه ویژه‌ای داشت، مطرح کرد: در مزارع دیم درصورتی‌که بارندگی طی سال‌های مختلف یکسان باشد(که این‌گونه نخواهد بود)، اگر سال‌های متمادی محصول گندم کاشته شود، میزان تولید کشاورزان کاهش خواهد یافت، چراکه تناوب را رعایت نکرده و با این روند، تولید پایداری نیز نخواهد داشت، اما در کشاورزی حفاظتی به این مهم به‌ویژه برای زمین‌های دیم توجه می‌شود.
۷ درصد از فرسایش خاک در جهان مربوط به کشور ایران است
وی با اشاره به اینکه هفت‌درصد از فرسایش خاک در جهان مربوط به کشور ایران است، مطرح کرد: این رقم بالا است و گردوغبارها، ریزگردها و مواردی از‌این‌دست در نتیجه فرسایش خاک ایجاد شده و بدین‌ترتیب خاک‌ها فقیر می‌شوند.
صباغ‌پور با بیان اینکه شاهد بودیم که تاچندسال پیش کشاورزان بقایای گیاهی زمین‌های خود را می‌سوزاندند، ادامه داد: با این روند، میکروارگانیسم‌های مفید در خاک از بین می‌رود، در حالیکه پوشش این بقایا در سطح زمین‌های کشاورزی، تبخیر خاک را کاهش می‌دهد و این شیوه پیشنهاد کشاورزی حفاظتی است.
دبیر انجمن کشاورزی حفاظتی استان همدان در ادامه این گفتوگو تصریح کرد: منظور از مدیریت بقایای گیاهی، ممانعت از سوزاندن آن یا جلوگیری از چرای دام در زمین‌های کشاورزی است که عدم توجه به این امر موجب لخت شدن زمین‌های کشاورزی می‌شود.
وی با بیان اینکه روان شدن آب باران بر زمین‌ها، نشانگر این است که خاک قدرت جذب آن را ندارد، گفت: در کشاورزی حفاظتی استفاده از ماشین‌آلات نوین کشاورزی پیشنهاد می‌شود تا مانع از کاهش پایداری شویم و با به حداقل رساندن زمان و میزان شخم، کوبیدگی خاک را نیز کاهش می‌دهیم تا قدرت جذب آب در خاک کاهش نیابد.
صباغ‌پور با اشاره به مدیریت تناوب زراعی در کشاورزی حفاظتی یادآوری کرد: سالانه شاهد کشت سه تا چهار میلیون هکتار غلات دیم در کشور هستیم که این روند، باعث کاهش پایداری خاک و عملکرد می‌شود.
وی با بیان اینکه در شرایط دیم غیر از علوفه، می‌توان گندم، جو، نخود، عدس و گلرنگ کاشت، گفت: با تناوب کشت این محصولات کشاورزی، می‌توان باعث تقویت خاک شد و هم‌زیستی بین گیاه و خاک، موجب کاهش میزان کود موردنیاز در زمین‌های کشاورزی نیز می‌شود.
صباغ‌پور در این زمینه خاطرنشان کرد: حتی با این روند، میزان آفات و بیماری‌ها در زمین‌های کشاورزی کاهش‌یافته و میزان تولید محصولات افزایش می‌یابد.
باید به کشاورزان نشان داد که درصورت عدم رعایت کشاورزی حفاظتی، کاهش عملکرد خواهند داشت
وی در تشریح مزایای کشاورزی حفاظتی به کاهش فرسایش، فشردگی و آلودگی خاک اشاره کرد و افزود: صرفه‌جویی در زمان و انرژی، حفظ رطوبت خاک، بهبود تهویه و نفوذپذیری خاک، کاهش مصرف آب و… از دیگر نتایجی است که در صورت اجرای کشاورزی حفاظتی حاصل می‌شود.
دبیر انجمن کشاورزی حفاظتی استان همدان با تاکید ر اینکه بایستی به کشاورزان نسبت به نتایج این موضوع آگاهی داد، گفت: در این زمینه تاکنون جلساتی داشته و مزارع الگویی با روند کشاورزی حفاظتی به آنها معرفه شده است، اما این موضوع زمان‌بر بوده و باید به کشاورزان نشان داد که درصورت عدم رعایت آن، کاهش عملکرد خواهند داشت.
وی با اشاره به اینکه در فصل پاییز سال جاری در شهرستان‌های مختلف همدان بالغ‌بر ۷۵هزار هکتار زمین را زیر پوشش کشاورزی حفاظتی خواهیم برد عنوان کرد: در استان همدان شاهد تولید بسیار بالای گندم و جوی دیم هستیم که اگر تناوب کشت در آنها رعایت نشود، کاهش عملکرد خواهیم داشت. اکنون شاهدیم که این تناوب رعایت نمی‌شود یا زمین را تنها برای آیش می‌گذارند، در حالیکه باید محصولات دیگری را به‌صورت متناوب در این زمین‌ها کاشت.
صباغ‌پور با تاکیدبر اینکه نمی‌توان با جبر وارد این کار شد، بیان کرد: بایستی بتوان ایده‌های این روش را به‌نحو مناسب و البته عینی به کشاورزان نشان داد و با کارهای ترویجی، وارد عرصه شد و کشاورز نیز زمانی که تفاوت عملکردها را در پی کشاورزی سنتی و کشاورزی حفاظتی ببیند، راه درست را انتخاب می‌کند.
دبیر انجمن کشاورزی حفاظتی استان همدان در بخش پایانی صحبت‌های خود با اشاره به اینکه این انجمن حالت خصوصی دارد، اما با همکاری‌های بخش دولتی کار را پیش می‌برد، بیان کرد: کشاورزانی که تمایل به قدم نهادن در مسیر کشاورزی حفاظتی داشته باشند، به ماشین‌آلات و بذور مناسبی نیاز دارند که بر کشت آنها تاثیرگذار است؛ البته در این زمینه همکاری‌های لازم با کشاورزان صورت می‌گیرد.
با این تفاسیر، می‌توان گفت که کشاورزی حفاظتی، مجموعه‌ای از اقدامات شامل نگهداری مقدار لازم از بقایای گیاهی در سطح خاک، رعایت تناوب زراعی مناسب و کاهش هرچه بیشتر عملیات خاک‌ورزی است که سبب صرفه‌جویی درانرژی مصرفی و تقویت منابع آبوخاک می‌شود.
ازجمله عوامل موثر بر کشاورزی حفاظتی می‌توان به مسائل حمایتی، آموزشی و ترویجی، فراهم شدن زیرساخت‌ها، فرهنگ‌سازی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، نهادی، تحقیق و توسعه، نظارت و ارزشیابی اشاره کرد.
علاوه‌بر لزوم هماهنگی بین برنامه‌های سازمان‌های دولتی و غیردولتی مرتبط با کشاورزی حفاظتی و همگرایی با سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی مرتبط با کشاورزی حفاظتی، بهره‌گیری از ظرفیت شوراها، دهیاری‌ها و مساجد در توسعه این روند و ایجاد و توسعه گروه‌های کشاورزان مانند انجمن‌های کشاورزی حفاظتی مطرح می‌شود. به‌نوعی که بتوان با سازمان‌دهی و تقویت ارتباطات بین محققان، مروجان، سازندگان ادوات با کشاورزان، گام‌های موثری نسبت به اجرایی شدن کشاورزی حفاظتی برداشت
در حوزه عوامل نهادی است که علاوه‌بر لزوم هماهنگی بین برنامه‌های سازمان‌های دولتی و غیردولتی مرتبط با کشاورزی حفاظتی و همگرایی با سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی مرتبط با کشاورزی حفاظتی، بهره‌گیری از ظرفیت شوراها، دهیاری‌ها و مساجد در توسعه این روند و ایجاد و توسعه گروه‌های کشاورزان مانند انجمن‌های کشاورزی حفاظتی مطرح می‌شود. به‌نوعی که بتوان با سازمان‌دهی و تقویت ارتباطات بین محققان، مروجان، سازندگان ادوات با کشاورزان، گام‌های موثری نسبت به اجرایی شدن کشاورزی حفاظتی برداشت.
مانع بزرگ توسعه کشاورزی حفاظتی را متقاعد کردن کشاورزان نسبت به این موضوع می‌توان دانست، چراکه ارزش‌های فرهنگی و سنت‌های روستایی در این بین بسیار پررنگ بوده و نیاز به کارهای ترویجی و ارائه هرچه بیشتر خدمات آموزشی ازسوی مسئولان مربوطه برای کشاورزان دارد. به‌نوعی که با فرآیند نشر این ضرورت، بتوان در پذیرش آن گام‌های مناسبی برداشت.
به‌مرور می‌توان کشاورزان آموزش‌دیده‌ای که خود با روند کشاورزی حفاظتی کارهایشان را پیش می‌برند، به‌عنوان تسهیلگرانی وارد کار کرد. تسهیلگرانی از بدنه کشاورزان، می‌توانند بسیار تاثیرگذار بوده و به پذیرش اقدامات حفاظتی خاک و مدیریت منابع آب توسط خود آنها، کمک شایانی کند.
بایستی بتوان در کنار آشناسازی مدیران، کارشناسان و مروجان، کشاورزان را بیش‌از‌پیش با اصول و مزایای کوتاه‌مدت و بلندمدت کشاورزی حفاظتی آشنا کرد.
مزایای کشاورزی حفاظتی را باید واحدهای درسی این نوع کشاورزی را در هنرستان‌ها و دانشکده‌های کشاورزی گنجاند. به‌راستی که باید به این روند به‌عنوان یک ضرورت و راهی برای رسیدن به خوداتکایی و امنیت غذایی نگریست و برای آن، برنامه‌ریزی هدفمند و البته اجرایی را دنبال کرد.
