پارک‌ها و مراکز بازی و تفریحی، یک فضای سبز فعال هستند که یا به‌عنوان پارک عمومی برای تمامی طبقات و عموم مردم ساخته می‌شوند یا مخاطبان خاصی دارند.
کودکان یکی از این مخاطبان خاص هستند که نیاز است تا برای آنها برنامه‌ریزی‌های مناسبی شود. کودکان امروز به‌سبب آپارتمان‌نشینی و تک‌فرزند بودن و از سویی به سبب کم‌جمعیت بودن خانواده‌های والدینشان، دنیای دیگری را نسبت به بچه‌های نسل‌ها گذشته که با یک توپ در کوچه‌ها کنار دوستانشان بوده‌اند، بچه چهارم یا پنجم خانواده بوده و چندین خاله و عمو داشته‌اند، پیش رو دارند.
بدین‌سان اگر قرار است برنامه‌ریزی‌ای برای این نسل شود، باید متفاوت از یک دهه قبل باشد. کودکان امروز نیاز به حضور فعال در دنیای اطرافشان دارند. دنیایی که بتوان از آن مشارکت را آموخت و بازی‌های دسته‌جمعی و بودن در کنار هم سن‌وسال‌ها را تجربه کرد.
به‌راستی نگاهی به پارک‌ها، مراکز تفریحی و بازی همین کودکان بیاندازیم، چه‌قدر توانسته‌ایم برای کودکانمان برنامه‌ریزی کنیم؟ بازی‌های آنها تا چه حد همراه با تحرک بوده و چه‌قدر این بازی‌ها برای هوش هیجانی آنها مؤثر است؟
چه‌قدر توانسته‌ایم بازی‌ها و زمین‌های بازی را به سمتی سوق دهیم که در آن، کودکان بتوانند، گروهی و در کنار هم یک بازی را انجام دهند؟ چرا عموم بازی‌ها، تک‌نفره است و بازی‌های تیمی در این مراکز بسیار کم به چشم می‌خورد؟
چه‌قدر مبلمان‌های مناسب تعبیه شده تا بتواند سرمایه اجتماعی کودکان را ارتقا دهد و موجب گردهم نشستن آنها شده و زمینه را برای هم‌صحبتی‌های آنها مهیا کند؟
چه‌قدر توانسته‌ایم روشنایی پارک‌ها و مراکز تفریحی را مناسب‌سازی کنیم تا حس امنیت را به کودکان تلقین کند؟ بعینه دیده‌ام که زمین بازی در پارک مردم، به‌حدی تاریک است که بسیاری از والدین همدانی، نمی‌توانند فرزندانشان را سوار تاب‌هایی کنند که با درختان محصور شده و روشنایی بسیار کمی دارد. از سویی همین کمبود روشنایی‌ها؛ نه‌تنها امنیت را ایجاد نکرده، بلکه آن را کاهش می‌دهد. چه برسد به اینکه کودکان بخواهند در کنار هم بازی کنند!
پارکی در نزدیکی میدان فردوسی همدان نیز وجود دارد که نام کودک را یدک می‌کشد، اما تنها کسی که در آن احساس بازی ندارد، کودک است.
این پارک که نزدیک به میدان و چسبیده به دو خیابان نسبتاً پرتردد همدان قرار دارد؛ نه‌تنها به لحاظ مکان‌یابی، بلکه در ورودی‌های پارک نیز حس خوبی به یک کودک القا نمی‌شود.
قسمتی از پارک آسفالت شده، قسمتی از آن خانواده‌های بسیاری که عموماً فرزندان جوان دارند، مشغول صرف شام هستند، قسمت انتهایی که البته فاقد روشنایی مناسب بوده و مملو از جوانان و متأسفانه فروشندگان موادمخدر است! قسمتی از پارک که به خیابان طالقانی می‌رسد، محلی برای نشستن رانندگان تاکسی، پیرمردها یا عابران پیاده‌ای است که نیاز به استراحت دارند.
کودک می‌ماند و یک زمین بازی، با تاب و سرسره‌هایی که می‌تواند آنها را در پارکهای دیگر که البته خلوت‌تر هم هستند، ببیند!
به سبب نزدیکی به خیابان و پرتردد بودن این پارک، والدین حتی جرأت ندارند که یک‌ثانیه از کودک خود چشم بردارند. موتورها در نزدیکی به این محدوده پارک کرده‌اند و هزارویک ماجرای دیگر….
به‌راستی چرا در هر محله از شهر همدان، محیطی درنظر گرفته نمی‌شود که دارای ورودی‌ها، خروجی‌ها، حصارها و ایمن‌سازی‌های مناسب بوده و تنها میزبان خانواده‌هایی با فرزندانی در سن‌وسال‌های کودکی باشد و در دل آن، نورپردازی‌های خاصی را بتوان دید و مبلمان‌های مناسب و مکانی نیز برای بازی و گفتمان‌های کودکانه و غیره لحاظ شده باشد، وجود ندارد؟
همدان مدعی است که نامش در لیست شهرهای دوستدار کودک به‌عنوان پایلوت قرار گرفته و گذر کودک دارد. کمیته ملی شهر دوستدار کودک براساس ارزیابی‌های دقیق از ظرفیت‌های همدان، این شهر را به‌عنوان یکی از شهرهای آزمون شهر دوستدار کودک در ایران انتخاب کرده، اما آیا به‌راستی شاهد خدمات مناسب به رده‌های سنی کودکان در شهر همدان هستیم؟ آیا استانداردهای اجتماعی را هم در پارک‌ها، مراکز تفریحی و بازی کودکان می‌بینیم؟
در این راستا تیرماه سال جاری هم‌زمان با پایلوت شدن شهر همدان در زمینه شهر دوستدار کودک، امیر فتحیان‌نسب؛ معاون معماری و شهرسازی شهرداری همدان، طراحی و تجهیز اتاق مادروکودک را در مساحت ۷۰ مترمربع در پارکهای امیرکبیر، نرگس و شکریه، طراحی پارک دوستدار کودک در کوی امیرکبیر را به وسعت ۸۰ هزار و ۷۰۰ مترمربع و طراحی و تجهیز خانه بازی مادروکودک در محدوده کوی شهید مدنی را از جمله اقدام‌های انجام شده در راستای تحقق اهداف شهر دوستدار کودک در همدان برشمرد.
و اما جای خالی یک نکته…
در طراحی و تجهیز اتاق‌های مادروکودک، ضمن رعایت تمامی پروتکل‌های بهداشتی، همه نیازهای مادران و کودکانشان باید دیده شود و حتی لوازم بهداشتی موردنیاز آنها نیز به‌صورت رایگان در اختیار مادران قرار می‌گیرد تا خانواده‌ها با آرامش بیشتری بتوانند با کودکانشان به پارک بروند، اما آیا این موضوع کافی است؟ کودکی که به اتاق مادروکودک نیازمند است، چند سال دارد؟ آیا نوزاد نیست؟ اگر هم نوزاد نباشد، یک فرد نوپا یا نهایتاً سه ساله است. نیاز واقعی طراحی و احداث اتاق‌های مادروکودک برای نائل آمدن به شهر دوستدار کودک حقیقی است، اما برای سنین کودکی اولیه که بین سن سه تا ۶ سالگی و کودکی میانه که بین سن ۶ تا ۱۲ سالگی بوده، قرار است چه قدم‌هایی در همدان برداشته شود؟
در برنامه‌ریزی‌های شهر دوستدار کودک (به فرد زیر ۱۸ سال گفته می‌شود) که در آن بتوان نیازها، نظرها، اولویت‌ها و حقوق کودکان را در سیاست‌ها، برنامه‌ها و تصمیم‌های عمومی درنظر گرفت. بدین‌سان مطرح می‌شود که شهر دوستدار کودک، شهر یا اجتماع محلی است که در آن کودکان:
* در امنیت بوده و از بهره‌کشی، خشونت و سوءاستفاده در امان بمانند.
* زندگی را خوب آغاز کنند و سالم و تحت مراقبت بزرگ شوند.
* به خدمات ضروری دسترسی داشته باشند.
* تحصیلات باکیفیت، مشارکتی و فراگیر را تجربه کنند و مهارت‌هایشان پرورش یابد.
* عقایدشان را ابراز کرده و بر تصمیم‌هایی که بر آنها تأثیر می‌گذارند، مؤثر واقع شوند.
* در زندگی خانوادگی، فرهنگی، شهری، محلی و اجتماعی مشارکت کنند.
* در محیطی پاکیزه، بدون آلودگی و ایمن زندگی کرده و به فضاهای سبز دسترسی داشته باشند.
* با دوستانشان دیدار کرده و مکان‌هایی برای بازی و تفریح در اختیار داشته باشند.
* فارغ از ریشه‌های قومیتی، مذهبی، جنسیت و توانایی‌هایشان، از فرصت‌هایی برابر در زندگی برخوردار باشند.
حال در این مضامین می‌بینیم که استانداردهای اجتماعی برای چنین شهری، چه‌قدر پررنگ‌تر از استانداردهای فیزیکی است. اما به‌محض اینکه بخواهیم یک شهر، مکان یا زمین بازی را برای کودکان مهیا کنیم، سراغ استانداردهای فیزیکی و ساخت مکانی می‌رویم که باز هم، نام کودک را یدک بکشد!
با همه این تفاسیر برآن شدیم تا در این زمینه، پای صحبت‌های اساتید دانشکده هنر و معماری همدان بنشینیم تا هم از نظر طراحی و هم از نظر استانداردهای لازم، مراکز تفریحی و بازی کودکان در همدان را مورد بازبینی قرار داده و باید‌ها را در این مسیر، عنوان کنیم که در ادامه متن آنها را می‌خوانید:
جای خالی پارکهای محلی در همدان
حسن سجادزاده در گفت‌وگو با خبرنگار قلم با بیان اینکه برای طراحی فضاهای عمومی دوستدار کودک، بوستان‌های شهری و مراکز تفریحی ویژه کودکان، شاخص‌های بسیاری باید مدنظر باشد، تصریح کرد: باید با توجه به الگوهای رفتاری و روان‌شناسی کودکان در این زمینه برنامه‌ریزی کرد.
دانشیار شهرسازی و مدیرگروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا در این راستا به دسترسی، نزدیکی و البته محلی بودن پارکهای کودک اشاره کرد و گفت: ما اغلب می‌بینیم که در این زمینه بعد مسافتی خیلی مورد مطالعه قرار نمی‌گیرد، در حالیکه این موضوع نیازمند توجه ویژه است.
وی در این خصوص از پارکهای جیبی و محلی نام برد و گفت: در این پارک‌ها و مراکز بازی، بعد دسترسی نزدیک لحاظ شده و به‌نوعی امنیت فضا نیز تأمین می‌شود. به‌نوعی که علاوه‌بر آشنا بودن محیط برای کودک و خانواده، هم‌محله‌ای‌ها و کودکان همسایه را نیز در این فضا می‌بیند و همین برایش ارمغانی به‌نام حس امنیت را داشته و حتی همین زمینه‌های امنیت را برای والدین این کودک نیز مهیا می‌کند.
سجادزاده با تأکید بر اینکه محله‌محوری باید در برنامه‌ریزی‌های شهری موردنظر باشد، خاطرنشان کرد: به جانمایی پارک‌هایمان توجه نمی‌کنیم و پارک‌ها را به سمت گروه‌های مختلف سوق نمی‌دهیم. چنانکه باید پارک خانواده، مشاهیر، بانوان، کودک و غیره را در برنامه‌ریزی‌های شهری‌مان ببینیم و برای هریک از آنها، جانمایی درستی داشته باشیم. به‌نوعی که برای پارک کودک، جانمایی فضایی باید به سمتی باشد که مرکز بازی و تفریحی کودکان در پارکهای محلی تعبیه شود.
طراحی شهر دوستدار کودک، نیازمند سند جامع
وی در زمینه شهر دوستدار کودک نیز گفت: رویکرد شهر دوستدار کودک در همدان، تنها در حد تبلیغات است و در عمل کم‌تر آن را می‌بینیم. بدین ترتیب باید گفت که طراحی شهر دوستدار کودک، نیازمند سندی جامع بوده تا در آن پارکهای محله‌ای، جانمایی شده و دسترسی به پارک، مراکز بازی، عناصر و اجزای این زمین‌ها و مبلمان، رنگ، ابعاد و اندازه‌ها، مصالح، روشنایی، علائم، سطل‌های زباله، حریم‌ها و غیره مدنظر قرار گیرند.
برای ارتقای سطح اجتماعی کودکان، از نظرات روان‌شناسی کودک استفاده شود
مدیرگروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا با بیان اینکه باید در برنامه‌ریزی‌ها، کودکان را در رده‌های مختلف سنی مدنظر داشت، تصریح کرد: در یک مرکز بازی، نمی‌توان کودک سه ساله را در کنار کودک ۱۲ ساله دید. بدین‌سان باید مراکز بازی و تفریحی و پارک‌ها به سمتی سوق داده شوند که با توجه به نیازهای گروه‌های سنی طراحی شده و آبخوری‌ها، مبلمان، نوع و الگوی بازی‌ها، رنگ‌ها و غیره برای هر گروه متفاوت باشد.
سجادزاده در این زمینه به نیازهای جسمی و مهارتی کودکان اشاره کرد و افزود: یک کودک سه یا چهارساله نیاز به بازی با هم‌سالانش دارد تا بتواند با شن‌های رنگی بازی کند. اما یک کودک هشت تا ۱۰ ساله نیازمند بازی دیگری است. بنابراین باید در این زمینه، از نظرات روان‌شناسی کودک استفاده شود.
وی با تأکید بر اینکه باید مطالعات جامعی صورت گیرد تا برای گروه‌های سنی کودکان با توجه به جنسیت آنها برنامه‌ریزی داشته باشیم، خاطرنشان کرد: حتی باید برخورداری درست از میزان نور و سایه را در مراکز تفریحی و پارک‌هایمان مدنظر قرار دهیم.
جای خالی پارکهای خلاق، هوشمند و کارآفرین
سجادزاده با بیان اینکه یکی از معضلات در پارکهای همدان این است که عصرها، روشنایی لازم وجود ندارد، مطرح کرد: در وهله نخست باید جانمایی پارک‌ها و مراکز تفریحی مناسب باشد که ما در همین مرحله مانده‌ایم و مشکل داریم. سپس باید فضاسازی و مبلمان‌ها را به سمتی سوق دهیم که مناسب نیاز کودک و در جهت اجتماعی شدن وی باشد و دیگر اینکه قرار نیست در پارک‌ها و مراکز بازی کودکان، صرفاً به‌دنبال سرگرمی باشیم.
وی در تشریح این موضوع مطرح کرد: پارکهای خلاق، هوشمند و کارآفرین در این زمینه نادیده گرفته می‌شود و تاکنون در این مسیر، قدمی برنداشته‌ایم.
فضاهای پارک‌ها و مراکز بازی کودکان را محمل آموزش کنیم
مدیرگروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا در بخش پایانی این گفت‌وگو با بیان اینکه امروزه می‌توان با به‌کارگیری تکنولوژی‌های جدید، به سمت هوشمندسازی فضاهای پارک‌ها و مراکز بازی کودکان رفت، ادامه داد: می‌توان این مرکز را محمل آموزش کرد، به‌نوعی که در کشورهای دیگر می‌بینیم که در همین مراکز و پارک‌ها، نورها را با سلول‌های خورشیدی تأمین کرده و نحوه کار آن را نیز به کودکان می‌آموزند.
اما به‌راستی در شهرهایمان به‌ویژه شهر همدان، چه‌قدر توانسته‌ایم نظرها، نیازها و اولویت‌های همه کودکان را در قوانین عمومی مرتبط (درصورت امکان)، سیاست‌ها، بودجه‌ها، برنامه‌ها و تصمیماتی را که بر آنها تأثیر می‌گذارند، لحاظ کنیم؟
آیا دسترسی همه کودکان به خدمات اجتماعی ضروری باکیفیت مناسب را مهیا کرده‌ایم؟ آیا فرصت‌هایی برای بهره‌بردن از زندگی خانواده، بازی و تفریح‌های جمعی را برای کودکانمان در مراکز بازی و تفریحی و پارک‌هایمان فراهم ساخته‌ایم؟
درحقیقت که جای برنامه‌ریزی برای آینده‌ای بهتر و بهره‌مندی مناسب‌تر از این فضاها، برای پاسخ به نیازهای کودکان خالی است و نتوانسته‌ایم مراکز بازی و تفریحی‌مان را به سمتی سوق دهیم که نه‌تنها روابط اجتماعی، بلکه مشارکت‌های اجتماعی کودکان را در آنها فراهم آوریم یا برنامه‌ریزی‌ها را به سمت‌وسویی سوق دهیم که این مکان‌ها و مراکز، کودک را شادتر، خلاق‌تر، هوشمندتر، مشارکت‌پذیرتر و البته اجتماعی‌تر بار بیاورد.
مشارکت هدفمند و فراگیر کودکان از همین مکان‌ها باید موردنظر باشد تا بتوان آنها در آینده یک فرد اجتماعی و بهنجار، قانونمند و آماده برای زندگی اجتماعی خواند که تنها خودش را نمی‌بیند!
به‌راستی محیط‌هایمان آگاهی‌بخش، تسهیل شده، آموزش‌محور، امن و پاسخگو نیست و کودکان در مراکز تفریحی و پارک‌ها نمی‌توانند چیزی بیاموزند! صحبت کردن و بازی با هم‌سالان معنایی ندارد و مداوم فقط در حال بالاوپایین پریدن هستند و خانواده‌هایشان نیز به آنها چسبیده‌اند. چراکه یا استانداردهای فیزیکی در این مراکز وجود ندارد، یا احساس امنیت در این مکان‌ها بسیار کم‌رنگ است.
بدین‌سان نیاز است تا اگر می‌خواهیم قدمی به‌نام کودکان برداریم، به‌کام کودکان هم تمام شود و برای آنها، دستاوردهایی از جنس مشارکت، روابط، سرمایه، زندگی اجتماعی، کسب مهارت‌ها و آموختن باشد و نه صرفاً گذران وقت و بالاوپایین پریدن‌ها.
