جواد نوائیان رودسری| بخشی از قسمت پنجم سریال «خاتون» که سریالی با بن‌مایه‌های تاریخی است و نظر بسیاری از علاقه‌مندان به این نوع سریال‌ها را به خود جلب کرده است، مسئله ورود لهستانی‌ها به ایران را طی جنگ جهانی دوم، پوشش می‌دهد؛ اتفاقی بسیار مهم که باید آن را نماد نوع‌دوستی ایرانیان بدانیم، اما معمولاً ذکری از این واقعه به میان نمی‌آید.
در پی حملۀ هیتلر به لهستان از غرب و استالین از شرق، در سال ۱۹۳۹ م/۱۳۱۸ ش، ارتش شوروی بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار لهستانی را اسیر و به اردوگاه‌های کار خود در سیبری منتقل کرد
زمانی که هیتلر به روسیه هجوم آورد، روس‌ها چاره‌ای نداشتند جز این‌که آوارگان را آزاد کنند تا به متفقین بپیوندند؛ اما جالب است که ترجیح دادند این آوارگان در جبهه روسیه حضور نداشته‌باشند! از آن‌جا که مسیر رسیدن آن‌ها به دیگر جبهه‌های متفقین، از ایران می‌گذشت، در توافقی که بین استالین و ژنرال سیکورسکی، فرمانده لهستانی‌ها، در مسکو به امضا رسید، مقرر شد که عده‌ای از لهستانی‌هایی که در خاک شوروی اقامت دارند، به ایران بیایند و از آن‌جا به جبهه‌های مختلف متفقین در آفریقای جنوبی، هند و شرقِ‌آسیا اعزام شوند.
بنابراین، در فروردین ۱۳۲۱، آوارگان لهستانی از اردوگاه‌های سیبری وارد ایران شدند؛ آمار آن‌ها را بین ۳۰ تا ۱۶۰ هزار نفر، در منابع مختلف آورده‌اند. نکته مهم این‌جاست که بخش مهمی از این مهمانان ناخوانده، اصولاً سرباز نبودند؛ کاروان آوارگان از تعداد زیادی زن، کودک و سالمند تشکیل می‌شد.
این آوارگان، از مسیر بندر انزلی و عشق‌آباد به کشور ما آمدند و به همین دلیل، باید بندرانزلی، رشت و مشهد را نخستین بارانداز آن‌ها در ایران بدانیم؛ هر چند که بخش قابل توجهی از این افراد، بعد‌ها به تهران و اصفهان انتقال یافتند.
در واقع می‌توان گفت، شوروی که زیر بار جنگ با هیتلر کمر خم کرده‌بود، نگهداری از اُسرای لهستانی را به ایران تحمیل کرد که تحت اشغال نظامی متفقین قرار داشت. مقارن با ورود آوارگان لهستانی، ایران با بحران کمبود خواربار روبه‌رو شد و ورود آن‌ها نیز، در تشدید این بحران بی‌تأثیر نبود.
از سوی دیگر، باتوجه به این‌که آوارگان لهستانی، در بدو ورودشان به ایران، از لحاظ بهداشت، وضعیت مطلوبی نداشتند، عامل انتقال بسیاری از بیماری‌های واگیردار، از جمله تیفوس ووبا، به ایران شدند.
شهر‌هایی که میزبان لهستانی‌ها شد
لهستانی‌هایی که وارد ایران می‌شدند، در سکونتگاه‌هایی اسکان می‌یافتند که در حقیقت، اردوگاه‌های آن‌ها به شمار می‌رفت. این سکونتگاه‌ها، محل تأمین مایحتاج و گذران امور روزمرۀ آن‌ها محسوب می‌شد؛ بعد‌ها با راه‌اندازی کارگاه‌های خیاطی، نجاری و… لهستانی‌هایی که توان کارکردن داشتند، مشغول کار و کسب درآمد شدند.
از آن‌جا که بندر انزلی، نخستین توقفگاه آوارگان لهستانی در بدو ورود به ایران بود، نخستین اردوگاه‌های آن‌ها در این شهر تشکیل شد و روزانه، هزاران آوارۀ لهستانی از شوروی وارد این اردوگاه می‌شدند. در پی آن و با انتقال لهستانی‌ها به مناطق داخلی ایران، اردوگاه‌هایی برای اسکان موقت آن‌ها در محل‌های مختلف تهران دایر شد؛ دوشان تپه، یوسف آباد، سرخ حصار و محوطۀ دانشکدۀ فنی هواپیمایی، از سکونتگاه‌های موقت لهستانی‌ها در تهران بود.
علاوه بر رشت، بندرانزلی و تهران، اردوگاه‌هایی در شهر‌های قزوین، همدان، خرمشهر، اهواز، اصفهان و مشهد هم برای آوارگان ایجاد شد. اردوگاه لهستانی‌ها در مشهد، محل اقامت کودکان و زنانی بود که از طریق مرز عشق‌آباد وارد این شهر شده بودند.
سکونتگاه آن‌ها به شکل عمارتی بزرگ و عالی بود که از طرف استانداری به آن‌ها واگذار شد و به همین علت، کارل بادر، وزیر مختار لهستان در ایران، طی نامه‌ای از استاندار خراسان تشکر و قدردانی کرد. اردوگاه لهستانی‌ها در اصفهان، در منطقۀ جلفا قرار داشت که بیشتر ساکنان آن را کودکان تشکیل می‌دادند.
امروزه در بیشتر شهر‌هایی که محل اسکان لهستانی‌ها بوده‌است، آرامگاه‌هایی از آن‌ها وجود دارد؛ در مشهد، این مقابر در آرامستان ارامنه، واقع در تقاطع بولوار شهید کریمی و خیابان عامل قرار گرفته است.
ایثارگری ایرانیان
وضعیت لهستانی‌هایی که به ایران آمدند، از نظر جسمی و روحی بسیار تأسف‌آور بود. برخی گزارش‌ها در دست است که نشان می‌دهد تعدادی از این مهمانان ناخوانده، پس از ورود به ایران و تغذیه با مواد غذایی مقوی، دچار مشکلات گوارشی شدند و درگذشتند.
پذیرایی مطلوب از لهستانی‌ها در ایران، زمانی انجام گرفت که کشور، دچار کمبود جدی مواد غذایی بود و حتی طی چند سال بعد، برخی از مناطق ایران گرفتار قحطی سهمگین شد و جمعی از ایرانیان به دلیل گرسنگی از بین رفتند؛ نمونه این قحطی در مشهد، بین سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۳ به وجود آمد.
در آن زمان، برخی از کارشناسان، ورود لهستانی‌ها به ایران را در دامن زدن به این قحطی مؤثر می‌دانستند؛ اما مردم ایران در برخورد با آوارگان لهستانی، چنان سعه‌صدری از خود نشان دادند و هر چه را داشتند در طَبَق اخلاص گذاشتند و به مهمانان تقدیم کردند که در یاد و خاطره بازماندگان لهستانی آن رویداد، تنها محبت و مهمان‌نوازی ایرانی باقی مانده‌است.
لهستانی‌ها در سال ۱۳۲۴ ش ایران را ترک کردند و تنها ۳۰۰ نفر از آن‌ها در کشور ما ماندگار شدند.
منبع: روزنامه خراسان
