جمهوری اسلامی ایران پس از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های اقتصادی، بانکی و نفتی یکجانبه و ظالمانه علیه ایران، در خرداد سال ۱۳۹۷ لایحه‌ای در زمینه تحریم‌های آمریکا علیه ایران و نقض عهدنامه مودت به دادگاه لاهه ارائه داد. این لایحه شامل هفت جلد ادله و مستندات و حدود سه هزار صفحه بود.
پس از آن دولت ترامپ نسبت به ورود دیوان بین‌المللی دادگستری به شکایت ایران ایراد صلاحیتی وارد کرد و اعلام کرد که دیوان لاهه نمی‌تواند به این شکایت رسیدگی کند. بنابراین نخستین گام این بود که دیوان بین‌المللی دادگستری صلاحیت خود برای ورود به این شکایت را احراز کند.
سوم فوریه (۱۵ بهمن) گام نخست رسیدگی به شکایت ایران علیه آمریکا در دیوان بین المللی دادگستری با موفقیت ایران برداشته شد و قضات دیوان لاهه با اکثریت آراء صلاحیت خود برای رسیدگی را احراز کردند.
یک موفقیت حقوقی بزرگ برای ایران
حجت الاسلام والمسلمین حسن روحانی رئیس جمهوری که خود نیز حقوقدان است، بعد از این پیروزی حقوقی، روز پنجشنبه ۱۶ بهمن گفت: در حالی که دشمنان می خواستند روزهای تاریکی را برای ایران ترسیم کنند و فضای تنفسی را بر ما تنگ کنند، خبرهای خوشی داریم که برای همه ما حائز اهمیت است.
روحانی یادآور شد: یک بار مرحوم دکتر مصدق به این دادگاه رفت و در تاریخ ما ماندگار شد. در این دولت چندین نوبت ما به دادگاه بین المللی رفتیم و بحمدالله تا امروز در همه مراحل پیروز بودیم. البته دعوای اصلی ماهوی راجع به این پرونده هنوز در آینده است ولی در این مرحله آمریکایی‌ها خیلی تلاش کردند که به دادگاه ثابت کنند که شما نمی‌توانید به این مسئله رسیدگی کنید اما این رأی درباره صلاحیت دادگاه صادر شد و این یک موفقیت حقوقی بزرگ برای جمهوری اسلامی ایران بوده است.
لعیا جنیدی معاون حقوقی رئیس جمهوری نیز درباره احراز صلاحیت رسیدگی به شکایت ایران علیه آمریکا در دادگاه لاهه به گفت: سازمان حقوقی دولت، پرونده‌ای با عنوان اعاده تحریم‌ها توسط آمریکا علیه این کشور مطرح کرده بود که در آن موارد نقض اسناد بین المللی مربوط را ارائه کرده بود.
وی با اشاره به دستور موقت دادگاه مبنی بر منع اعاده تحریم‌ها حداقل در حوزه‌های مشخص مانند مواد غذایی، کشاورزی دارو و تجهیزات پزشکی و قطعات مورد نیاز ناوگان حمل و نقل هوایی افزود: این دستور با این تکلیف که هیچ یک از طرفین اوضاع را از این سخت‌تر نکنند، هم همراه بود و ما هم در این مدت موارد نقض را کنترل و در مواردی آن را گزارش می‌کردیم.
پس از اعلام احراز صلاحیت دیوان لاهه، کارشناسان حقوقی درباره این دستاورد و تاثیر آن بر فضای سیاسی و روابط دیپلماتیک گفتند.
چرا رأی دیوان لاهه در رسیدگی به شکایت ایران یک دستاورد تاریخی است؟
محسن عبداللهی کارشناس حقوق بین‌الملل و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: یکی از مهمترین مشکلات و معضلات توسل به راهکارهای حقوقی در جامعه بین‌المللی، فائق آمدن بر اشکالات، ایرادات و فقدان صلاحیت است به عبارت دیگر، یک اختلاف بین‌المللی را نمی‌توان از طرق حقوق بین‌المللی حل کرد مگر اینکه بر سد عدم صلاحیت محاکم، فائق آمد و از این رو احراز صلاحیت از منظر حقوقی بسیار دشوار است و یک دستاورد بزرگ محسوب می‌شود.
وی اظهارداشت: تیم حقوقی ایران برای قانع کردن قضات دیوان بین‌المللی دادگستری کار بسیار دشواری پیش رو داشتند و بسیاری از حقوقدانان معتقد بودند که دیوان بین‌المللی دادگستری احراز صلاحیت نخواهد کرد اما خوشبختانه دیوان احراز صلاحیت کرد و وارد رسیدگی ماهوی می‌شود.
عبداللهی یادآور شد: اکنون ۷۰ سال از داستان مصدق در لاهه می گذرد و همه از آن به عنوان یک پیروزی تاریخی یاد می‌کنند. دولت مصدق صنعت نفت را ملی کرد و آن زمان انگلیس در دیوان بین‌المللی دادگستری علیه ایران طرح دعوا کرد و ایران ایراد صلاحیتی وارد کرد و مهم این بود که دیوان بین‌المللی دادگستری، ایرادهای صلاحیتی ایران را پذیرفت.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی اضافه کرد: سوال اینجاست چرا ما خود را پیروز دیوان بین‌المللی دادگستری در دوران مصدق می‌دانیم و می گوییم مصدق در دیوان لاهه پیروز شد در حالی که ایران رأی ماهوی نگرفته بود؟ پاسخ این است که چون توانستیم ثابت کنیم دیوان بین‌المللی دادگستری، صلاحیت رسیدگی به این موضوع را ندارد و اکنون دقیقا وضعیت مشابه آن دوره است منتهی اکنون طرح دعوای ایران و صلاحیت دیوان در رسیدگی احراز شده، اگر امروز آمریکایی‌ها می‌توانستند بقبولانند که دیوان صلاحیت ندارد آنها امروز پیروز این نبرد حقوقی و تاریخی بودند.
احراز صلاحیت دیوان لاهه یک امتیاز در پیشبرد استراتژی‌های دیپلماتیک
کارن روحانی کارشناس حقوق بین‌الملل و وکیل دادگستری نیز احراز صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری در رسیدگی به شکایت ایران در زمینه تحریم‌های آمریکا را دارای آثار دیپلماتیک دانست و گفت: در عرصه دیپلماسی، پیروزی یک کشور در عرصه حقوقی می‌تواند یک امتیاز در پیشبرد استراتژی‌های دیپلماتیک باشد.
وی ادامه داد: احراز صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری برای رسیدگی به شکایت ایران علیه آمریکا دستاورد بسیار بزرگ برای جامعه حقوقی کشور است زیرا نشانگر این است که ایران از ابتدا دعوای درستی مطرح ساخته و خواسته خود را به درستی طرح کرده و استدلال‌های حقوقی قوی داشته است.
کارشناس حقوق بین‌الملل گفت: البته آمریکا به صلاحیت دیوان اعتراض کرد و اکنون دیوان بین‌المللی دادگستری با اکثریت قاطع استدلال‌های ایران را پذیرفت و اختلاف را ناشی از تفسیر عهدنامه مودت دانست.
وی با بیان اینکه دیوان بین‌المللی دادگستری عهدنامه مودت را حاکم بر روابط دو کشور می داند، افزود: آمریکا پنج مورد برای رد صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری طرح کرد که قضات دیوان بین المللی دادگستری با بررسی هر یک از ادعاهای آمریکا صلاحیت خود را احراز کردند.
جلو افتادن ایران در یک دوئل حقوقی
هیبت‌الله نژندی‌منش عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی و مدیر مرکز حقوق بین المللی و سرمایه‌گذاری لاهه، احراز صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری برای رسیدگی به شکایت ایران علیه آمریکا را دستاورد مهمی برای ایران دانست و گفت: در این دوئل حقوقی، تا این مرحله جمهوری اسلامی ایران جلو افتاده است.
وی افزود: امروزه کشورها در حوزه‌های مختلف با هم رقابت می کنند. همچنان که در حوزه نظامی، اقتصادی و حتی ورزش کشورها با هم رقابت می کنند، این امر در حوزه حقوق نیز صادق است. حقوق به دلیل این که جنبه نرم‌افزاری دارد کمتر دیده می شود، در عین حال اثر آن بسیار عمیق و تعیین کننده است.
کارشناس حقوق بین‌الملل درباره فرایند رسیدگی شکایت دیوان بین‌المللی دادگستری اظهارداشت: احراز صلاحیت، زیربنای رسیدگی اصلی است. به عبارت دیگر، اگر ما در این مرحله نمی‌توانستیم استدلال‌های آمریکا را رد کنیم نمی‌توانستیم وارد مرحله اصلی یعنی رسیدگی ماهوی شویم.
نژندی‌منش افزود: در مجموع این اقدام دستاوردهایی دارد؛ نخست این که ما در این نبرد حقوقی نسبت به آمریکا – که در حوزه های دیگر دست بالا را دارد – جلوتر هستیم. دوم، جمهوری اسلامی ایران نشان داد که همواره به حاکمیت قانون و سازکارهای حقوقی معتقد است. سوم، دیوان بین‌المللی دادگستری نسبت به دیگر ارکان سازمان ملل متحد سازکار مفیدتر و مستقل تری برای کشور ما است.
مدیر مرکز حقوق بین المللی و سرمایه‌گذاری لاهه اظهارداشت: هر چند مرحله صلاحیتی مرحله مهمی است، اما مرحله سخت تر مرحله ماهوی است. پیروزی در مرحله صلاحیتی می تواند از نظر روانی و حتی حقوقی انگیزه قوی در تیم حقوقی ایران ایجاد کند.
چرا آرای دیوان بین‌المللی دادگستری مهم است؟
عبداللهی کارشناس حقوق بین‌الملل و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی درباره اهمیت آرای دیوان بین‌المللی دادگستری گفت: معمولا آرای دیوان بین‌المللی دادگستری از سوی دولت‌ها اجرا نمی‌شوند و ممکن است کسی بگوید اگر این آرا اجرا نشود چه فایده و آثاری دارد؟ واقعیت این است که اثر آن، حقانیت بخشی به دولت دادبرده و برنده است و موضع حقوقی و سیاسی آن دولت را در جامعه بین‌المللی و مذاکرات آتی تقویت می کند.
عضو اصلی هیئت مدیره انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد تصریح کرد: دولتی که رأی را به دست آورده و پیروز شده و حق با اوست، محق شناخته می‌شود و مشخص است که در مذاکرات آتی دست بالا را خواهد داشت.
وی خاطرنشان کرد: هیچ دولتی حاضر نیست که موضوع یک رأی ماهوی دیوان بین‌المللی دادگستری قرار بگیرد و دولت‌ها به شدت مراقب چهره بین‌المللی خود هستند و ترس از محکومیت بین‌المللی دولت‌ها را وادار به کوتاه آمدن و مصالحه‌هایی می‌کند که تا قبل از آن حاضر نبودند به همین دلیل اکنون بایدن به ترمیم چهره آمریکا در جامعه بین‌المللی اقدام کردهت همانگونه که اوباما در دوره خود به اصلاح روابط آمریکا پس از بوش پسر پرداخت.
این حقوقدان بین‌الملل با اشاره به یک مثال توضیح داد: در دوره پهلوی شاه ایران در سال ۱۹۷۷ مبلغ ۴۰۰ میلیون دلار در صندوق دارایی‌های فروش‌های نظامی ایران در آمریکا قرار داده بود که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، آمریکا این صندوق را توقیف کرد. ایران طرح دعوایی سالها در دیوان داوری ایران و آمریکا در دست رسیدگی داشت که بلافاصله بعد از انعقاد برجام، جان کری در مذاکره با محمد جواد ظریف حاضر شد یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار به ایران پرداخت کند تا ایران طرح دعوای خود در دیوان بین‌المللی دادگستری را خاتمه دهد زیرا آمریکایی‌ها نمی‌خواستند حکم محکومیت دریافت کنند.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: اکنون با رفتن ترامپ و امید به ترمیم و بهبود روابط ایران و آمریکا به نظر می‌رسد رأی احراز صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری در رسیدگی به شکایت ایران درخصوص تحریم‌ها می‌تواند فشار بیشتری را به دولت بایدن برای بازگشت به مذاکرات و جبران گذشته به وجود آورد.
بایدن، برجام و برداشتن تحریم‌ها
روحانی کارشناس حقوق بین‌الملل و وکیل دادگستری درباره احتمال بازگشت بایدن به برجام و برداشتن تحریم‌ها گفت: بازگشت آمریکا فی نفسه موجب خاتمه دادن به این شکایت نخواهد شد زیرا این دعوا مبنی بر این است که آمریکا با نقض عهدنامه مودت اولا مقررات حقوق بین‌الملل را نقض کرده و ثانیا خساراتی به بار آورده، بنابراین بازگشت آمریکا نافی خسارات وارده از گذشته نیست اما شاید در رویکرد کشورها در ادامه دعوا تاثیرگذار باشد.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی و مدیر مرکز حقوق بین المللی و سرمایه‌گذاری لاهه نیز گفت: رأی مقدماتی فعلی دیوان نیز تاثیر زیادی از حیث دیپلماتیک دارد و می تواند نگرش بسیاری از کشورها و حتی افکار عمومی را نسبت به جمهوری اسلامی ایران و تبلیغات منفی که می شود، تغییر دهد.
مدیر مرکز حقوق بین المللی و سرمایه‌گذاری لاهه درباره تغییر دولت آمریکا و تاثیر آن بر روابط با ایران خاطرنشان کرد: رفتارهای سیاسی دولت‌ها قابل پیش بینی نیست. بنابراین، دقیقا نمی توان گفت که دولت بایدن چه رویکردی را اتخاذ خواهد کرد.
وی ادامه داد: یک نکته مسلم است و آن این که دولت کنونی آمریکا نسبت به دولت قبلی از عقلانیت بیشتری برخوردار است و به جای مقابله با نهادهای قضایی بین‌المللی به تعامل با آنها مبادرت می کند.
نژندی‌منش یادآور شد: دولت قبلی اولا خروج آمریکا را از معاهداتی که شرط رجوع به دیوان در آنها وجود داشت، عملی می کرد و در ثانی حتی عملا به خصومت با برخی نهادها از جمله دیوان بین المللی کیفری پرداخت و آن را تحریم کرد.
کارشناس حقوق بین‌الملل افزود: به نظر می رسد تغییر در دولت آمریکا و نوع نگرش آنها به نهادهای قضایی بین‌المللی این نتیجه را هم دارد که دولت بایدن تیم قوی‌تری را برای پیگیری پرونده در نظر بگیرد.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی گفت: به هر حال، نظر به شرایط و روندهای سیاسی امکان مصالحه نیز وجود دارد. باید با هوشیاری تمام منتظر ماند و همیشه برای سخت ترین و پیچیده ترین حرکت طرف مقابل آمادگی داشت.
نژندی‌منش درباره احتمال لغو تحریم ها و تاثیر آن بر فرایند رسیدگی به این پرونده افزود: لغو تحریم‌ها از سوی آمریکا می‌تواند به صورت زبانی و یا عملی باشد. به تعبیر مقام معظم رهبری اگر لغو تحریم ها عملی باشد و این اطمینان حاصل شود که دوباره آنها را برنمی گرداند، می توان در مورد روند پرونده هم صحبت کرد.
وی اظهارداشت: به نظر می رسد لغو تحریم ها به خودی خود تعیین کننده نیست. آمریکایی ها قابل اعتماد نیستند و این موضوع بارها ثابت شده است. مهم اطمینان خاطری است که برای ایران حاصل شود نه اقدام آنها. در هر صورت اگر این اطمینان خاطر برای ایران ایجاد شود می توان از مصالحه و سازش صحبت کرد.
اکنون رسیدگی ماهوی به پرونده شکایت ایران از آمریکا در دیوان لاهه کلید خورده و هرچند ممکن است رسیدگی به آن زمانبر باشد اما ایران در طرح این دعوا دو خواسته دارد یکی مربوط به برداشتن تحریم‌ها است و دیگری جبران خسارت است.
حتی اگر آمریکا تحریم‌ها را بردارد و آزادی تجارت بین ایران و جهان برقرار شود، بخش دوم باقی خواهد ماند و در صورتی که آمریکا جبران مناسبی قرار بدهد در آن صورت موضوعیت شکایت ایران از بین می‌رود.
البته نباید فراموش کرد که برخی اعمال مربوط به گذشته هستند و اینکه اکنون آمریکا درصدد ترمیم روابط برآید باز هم نمی‌تواند گذشته را به راحتی پاک کند بنابراین به نظر می‌رسد اگر تحریم‌ها هم رفع شود و جبرانی در اختیار ایران قرار نگیرد، این دعوا ادامه می یابد مگر اینکه بین طرفین مصالحه سیاسی گسترده‌تری انجام شود.
امید همواره راهگشاست و اقدام و تدبیر در اتخاذ سیاست‌ها و روش‌های مناسب در زمان مقتضی می‌تواند تعیین کننده باشد. اکنون در حوزه حقوق بین‌الملل و در پیشگاه جهانیان، باید حق طلبی ایرانیان در دادگاه لاهه رسیدگی و منتظر باشیم تا با مجموعه اقدامات تخصصی و سنجیده، حقانیت مردم ایران برای همه دنیا روشن شود.
از: حنانه شفیعی
۳۲۲۹
