پایگاه خبری و تحلیلی قلم – گروه استان‌ها – شکیبا کولیوند: ژئوپارک محدوده‌ای با وسعت کافی و مرزهای مشخص، حاوی چندین پدیده بارز زمین‌شناسی، آثار تاریخی، بوم‌شناسی، باستان‌شناسی و میراث فرهنگی و طبیعی است که قدرت نقش‌آفرینی در توسعه اقتصادی پیرامون خود را دارد؛ این تعریفی است که یونسکو از ژئوپارک ارائه می‌دهد. حال که این ظرفیت‌ها در دل پایتخت تاریخ و تمدن نهفته است، چه قدم‌هایی می‌توان در این مسیر برداشت؟
نخستین جرقه بحث ژئوپارک در کشور و البته خاورمیانه با ژئوپارک قشم واقع در جزیره قشم استان هرمزگان در جنوب ایران که از سال ۱۳۸۵ به عضویت شبکه جهانی ژئوپارک‌های تحت حمایت یونسکو درآمده است، رقم خورد.
رئیس پژوهشکده علوم زمین در اجلاس دوروزه سفرای خارجی در همدان که با حضور حدود ۵۰ سفیر و نماینده خارجی و با رویکرد رویداد فراملی همدان ۲۰۱۸ برگزار شد، جرقه ژئوپارک همدان را هم زد و مطرح کرد: این استان با داشتن پدیده‌های نادر زمین‌شناسی همچون ماگمای تشکیل‌دهنده دماوند، غار علیصدر و فروچاله‌ها، ظرفیت ثبت ژئوپارک را دارد.
زمستان ۱۳۹۷ محمودرضا عراقی، معاون سابق امور عمرانی استاندار همدان گفت: طرح مطالعاتی «ژئوپارک الوند» به بهترین شکل ممکن انجام شده است و با اجرای این طرح، مسیر گردشگری منطقه شمالی الوند توسعه می‌یابد.
نیمه تیرماه ۱۳۹۹ بود که رئیس سازمان نظام مهندسی معدن همدان با اشاره به آمادگی کارشناسان برای اجرای طرح مطالعاتی ژئوپارک اکباتان، گفت: این کار نیازمند تأمین اعتبار است تا عملیات پایش زمین‌شناسی سراسر استان برای شناسایی ژئوسایت‌ها آغاز شود.
محمدبشیر یوسفی عنوان کرد: دو سال پیش با حضور جمعی از مسئولان استان هزینه‌های پیمایش زمین‌شناسی برآورد شد و به تصویب رسید، اما از اختصاص آن هنوز خبری نیست.
اما به‌راستی حال که این طرح دو سال در گیرودار تصویب و هم‌فکری بوده و طرح مطالعاتی ساماندهی دامنه شمالی الوند نیز یک سال پیش به تصویب رسیده است، چه قدم‌هایی برای آن برداشته‌ایم؟ آیا زمان آن نرسیده تا به‌جای سنگ‌اندازی سر راه طرحی که دستاورد آن می‌تواند اشتغال و گردشگری پایدار برایمان باشد، گامی برای تسهیل در روند اجرای آن برداریم؟
در این راستا بر آن شدیم تا گفت‌وگویی با راضیه لک، دانشیار و رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور ترتیب دهیم تا چند و چون و البته پتانسیل‌های همدان برای پیشروی در این مسیر را بررسی کنیم که در ادامه متن گفت‌وگو را می‌خوانید:
ژئوپارک‌ها، رهیافتی نوین در آمایش سرزمین
راضیه لک در گفت‌وگو با خبرنگار قلم با تأکید بر اینکه ژئوپارک‌ها حرکت به سوی گردشگری پایدار را رقم می‌زنند، تصریح کرد: ژئوپارک، محدوده‌ای با مرزهای مشخص و مساحت کافی است که شامل سایت‌ها و پدیده‌های زمین‌شناختی کمیاب و برجسته بوده و به سبب وجود جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی قابل توجه، تمرکز جهت مدیریت و حفاظت آن محدوده مدنظر قرار می‌گیرد.
وی به هم‌گام بودن و مشارکت گسترده و فعال جوامع محلی در فعالیت‌ها و برنامه‌های متنوع گردشگری در ژئوپارک اشاره کرد و افزود: ژئوپارک یک رویکرد پایین به بالا است.
رئیس پژوهشکده علوم زمین در تشریح اهداف اصلی ژئوپارک مطرح کرد: آموزش و عمومی‌سازی علوم زمین، توسعه اقتصادی جامعه محلی از راه گسترش ژئوتوریسم و جذب گردشگر، جلب مشارکت و همکاری جوامع محلی با هدف اشتغال‌زایی و کارآفرینی و حفاظت از میراث زمین (طبیعی، تاریخی و فرهنگی) ازجمله اهداف اصلی ژئوپارک‌ها است.
لک به ایجاد اشتغال به‌ویژه برای جوانان در این عرصه اشاره کرد و افزود: برای تورگردانان ژئوپارک (ژئوتورلیدر)، راهنمایان سایت‌ها در ژئوپارک (ژئوگایدها)، کارکنان نهاد ژئوپارک و برای موزه‌های ژئوپارک، مراکز اطلاع‌رسانی (اینفوسنتر و ویزیتورسنترها)، شغل‌های فصلی متناسب با فعالیت‌های ژئوپارک به‌صورت مستقیم و در زمینه مشاغل مرتبط با خدمات گردشگری، مشاغل مرتبط با حمل‌ونقل و مشاغل فروش و بازاریابی (صنایع دستی، محصولات بومی و غیره) به‌صورت مستقیم امکان ایجاد اشتغال به‌واسطه ژئوپارک‌ها مهیا خواهد شد.
وی در ادامه این موضوع خاطرنشان کرد: توسعه شرکت‌های تعاونی جوانان و زنان، مشارکت در راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک با ماهیت محلی، فعالیت‌های مربوط به تولید و فروش صنایع دستی، مشارکت در برگزاری جشنواره‌های محلی و نمایشگاه‌ها، تهیه و فروش غذاهای محلی (رستوران‌های محلی)، تولید و فروش محصولات کشاورزی ارگانیک، گیاهان دارویی، خدمات اقامت بازدیدکنندگان (میهمانخانه‌های روستایی، خانه‌های بوم‌گردی و غیره) از دیگر دستاوردهای توجه به ایجاد و توسعه ژئوپارک‌ها محسوب می‌شود.
لک به ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی در ژئوپارک‌ها اشاره کرد و گفت: ژئوپارک‌ها، رهیافتی نوین در آمایش سرزمین محسوب می‌شوند.
رئیس پژوهشکده علوم زمین با تأکید بر اینکه ژئوپارک‌ها ترکیب برنامه‌های توسعه اقتصادی پایدار از طریق توسعه گردشگری با حفاظت از میراث زمین را به دنبال دارند، خاطرنشان کرد: در برنامه‌ها و اهداف مربوط به ژئوپارک‌ها می‌توان به توسعه پایدار اقتصادی جوامع محلی از طریق گسترش گردشگری پایدار، تبیین ارزش و اصالت زمین در اندیشه همگان، حفاظت و احترام به محیط‌زیست، حفاظت از میراث فرهنگی و احیای سنت‌ها و هنرها در جوامع محلی، بهره‌برداری پایدار از توان طبیعی و میراث زمین‌شناختی مناطق محروم، اعتلای فرهنگ و گسترش تعاملات فرهنگی و اجتماعی ملی و فراملی بین گردشگران و جامعه میزبان، سازمان‌دهی و تقویت خدمات و زیرساخت‌ها و گسترش امکانات در مناطق کم‌رونق، فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی، ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور، تعامل فعال بین‌المللی، هم‌افزایی و گسترش فعالیت‌های اقتصادی و اثربخشی در زمینه تحقق رشد اقتصادی اشاره کرد.
دو سال از پیشنهاد گذشت
لک با بیان این صحبت‌ها در ادامه گفت‌وگو بیان کرد: هم‌زمان با رویداد همدان ۲۰۱۸ پیشنهادی مبنی بر توجه به ژئوپارک در همدان را از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مطرح کردیم که البته در آن زمان مطالعات تفصیلی شناسایی آن به اعتباری حدود ۲۰۰ میلیون تومان نیاز داشت، اما این برنامه‌ها در اولویت قرار نگرفت و درحال حاضر با وجود گذشت دو سال، ضرورت اجرا دارد.
ژئوپارک، تدبیر هوشمندانه‌ای در استان همدان است/ از گنجنامه تا اکباتان
وی در تشریح برنامه‌های ارائه‌شده پیشنهادی در راستای ثبت ملی و بین‌المللی ژئوپارک‌های پیشنهادی به پتانسیل‌های استان همدان در راستای معرفی ژئوپارک اشاره کرد و گفت: یکی از این پتانسیل‌ها، باتولیت الوند به‌عنوان کلکسیونی از پدیده‌های ارزشمند زمین‌شناختی است که در این راستا می‌توان از سنگ‌های نفوذی و دگرگونی دره عباس‌آباد، پدیده‌های ساختاری (آیینه گسل) در میگماتیت‌های زمان‌آباد، پگماتیت‌های تورمالین‌دار و شیست‌های آندالوزیت‌دار نام برد.
رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در ادامه گنجنامه را پدیده ارزشمند فرهنگی، باستانی و زمین‌شناختی نامید و افزود: گنجنامه، اثری باستانی بر روی گرانیت‌های پورفیروئیدی الوند و در میان صخره‌های گرانیتی زیبا است.
لک یادآور شد: غار علیصدر نیز با اهمیت بین‌المللی خود، دارای بزرگترین مسیر قایق‌رانی در غارهای آبی جهان و البته پدیده زیبای رسوبی درون سازندهای آهکی ژوراسیک است.
وی با اشاره به فروچاله‌های همدان (کبودراهنگ) از آن به‌عنوان پدیده زمین‌شناسی مهندسی برای پژوهش و گردشگری زمین‌شناختی نام برد و گفت: در زمینه پدیده‌های تاریخی و فرهنگی همدان نیز می‌توان به صنایع دستی همدان تبلور هنر و زیبایی، مهد سفال و منبت ایران‌زمین، مصنوعات چوبی، مصنوعات چرمی، زیراندازها، رودوزی‌های سنتی و پای‌پوش‌های سنتی، سنگ‌تراشی و بافتنی‌های سنتی اشاره کرد.
رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور دیگر پدیده‌های طبیعی استان همدان را دریاچه و سد اکباتان، سراب گاماسیاب، گیان، فارسیان، چشمه‌های فرشته، آب ترش علیصدر، مجنون‌آباد، تالاب کردخورد، پیرسلمان، چشمه‌های آب معدنی و دشت میشان دانست و اضافه کرد: با وجود چنین پتانسیل‌هایی در همدان، ژئوپارک تدبیر هوشمندانه‌ای در این استان است.
وی با بیان این موضوع، تصریح کرد: در این زمینه پیشنهاد‌هایی ازجمله انجام مطالعات تفصیلی و اقدام برای ثبت منطقه پیشنهادی در شبکه ملی ژئوپارک‌های کشور و سپس شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو، برپایی کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای جوامع محلی در سطح استان، جذب سرمایه‌گذار برای توسعه زیرساخت‌ها و ثبت محوطه یا پدیده‌های طبیعی موجود در محدوده ژئوپارک در فهرست میراث طبیعی ملی ارائه شد.
لک با تأکید بر اینکه ژئوپارک پیشنهادی اکباتان است، به ظرفیت‌های این محدوده اشاره کرد و افزود: توده آذرین الوند و دگرگونی‌های رخ‌داده پیرامون آن، آزمایشگاه و نمایشگاه گسترده‌ای برای پژوهش‌های علمی پدیدآورده است؛ از سویی وجود آثار باستانی، طبیعت چشم‌نواز، غار نام‌آشنای علیصدر کنار فرهنگ غنی و جوامع محلی منطقه، توانمندی استان را در زمینه معرفی ژئوپارک ملی نشان می‌دهد؛ با گزینش محدوده برای این استان، می‌توان زیبایی‌های آن را حفظ کرد و به همگان شناساند.
لک به تشریح خدمات پیشنهادی در این ژئوپارک نیز پرداخت و اظهار کرد: می‌توان پروژه‌ای را در قالب پتانسیل‌یابی ژئوپارک در استان همدان در چهار فاز پیش برد؛ به‌نوعی که در فاز نخست مطالعات تفصیلی شناسایی تنوع زمین‌شناختی و پیش‌ژئوسایت‌ها به انجام برسد تا بتوان با این فرآیند، شناسایی و مطالعه ژئودایورسیتی و پیش‌ژئوسایت‌ها، مستندسازی، معرفی جاذبه‌های تکمیلی و انجام مطالعات مربوط به تعیین محدوده دقیق ژئوپارک را شاهد بود.
رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در بخش پایانی این گفت‌وگو با بیان آنکه در فاز دوم و سوم باید آموزش، ترویج و توانمندسازی جامعه محلی و اطلاع‌رسانی، پیوست رسانه‌ای و مستندسازی پروژه مدنظر قرار گیرد، تصریح کرد: در فاز چهارم نیز بایستی تفسیر و طراحی زیرساخت‌ها و فهرست عملیاتی اجرایی در ژئوپارک به انجام برسد.
به‌راستی این طرح لنگ اعتبار است و یا اسیر بی‌توجهی مسئولان شده است؟ مگر بارها بر این تأکید نداریم که قطار توسعه همدان را بر ریل گردشگری گذاشته‌ایم؟ پس چرا حال که طرح و مطالعات این موضوع نهایی شده، آن را در گیرودار بی‌اعتباری (که البته طبق گفته‌های رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در حدود ۲۰۰ میلیون تومان نیاز دارد) تنها گذاشته‌ایم و به آن بی‌توجه هستیم؟
و حال یک سؤال، اولویت‌های گردشگری در همدان چیست؟ آیا فکری برای مهیا کردن زیرساخت‌ها در این زمینه داریم؟
ژئوپارک ابتکاری ارزشمند و هوشمندانه است که به‌واسطه آن می‌توان مشارکت و همکاری جامعه محلی را مدیریت و حفظ کرد و بهره‌برداری پایدار از سرزمین را به‌کار گرفت؛ این نکته در کنار همه دستاوردهای ایجاد ژئوپارک به‌لحاظ اشتغال‌زایی و مواردی از این‌دست، می‌تواند حائز اهمیت باشد. امید است مسئولین در استان همدان فرش‌های قرمز را به‌جای کلنگ‌زنی در پروژه‌های دیگر، به سمت پروژه ژئوپارک اکباتان سوق دهند و طلسم طرح‌های مؤثر گردشگری در همدان را بشکنیم.
